Stavri Trako: Evolucioni harmonik i gjuhëve të lashta

EVOLUCIONI HARMONIK I GJUH?VE T? LASHTA

Nga Stavri Trako

stavri_trako@yahoo.com 

?

Fillimet e memorjes shkrimore i hasim 5000 vjet  përpara në Mesapotami tek të ashtuquajtura argumente argjili.

Sistemi i shkrimit  të Sumerëve gjatë periudhave të hershme  ka qënë vazhdimisht në ndryshim Drejtimi origjinal i shkrimit sumerjan ishte nga lartë poshtë  dhe për arsye të panjohura  ndryshoi nga e majta  në të djathtë 3000 vjet para erë së Re.

Ndryshim fillimisht ka patur në stilin e  e shenjave : shenjat nga  paraqitja   lineare kaluan  në paraqitjen kuneifor,pykësore.

Akadianët përdornin  rregullisht një grup shenjash kuneiform  që njëherazi kishin edhe vlera fonetike,që ishin  “alfabet rrokjor” dhe lexohen si më poshtë:

 Shenjat tipizohen afërsisht  në:fonograma,logograme dhe determinative.

Fonogramat(rrokjesore) mund të ishin : një zanore e vetme ;një bashkëtingëllore e ndjekur nga një zanore  si dhe një zanore e ndjekur nga një bashkëtingëllore.

 Afëri në zhvillim ,me  shkrimin Akadian,  vërejmë në shkrimin e Kretës (Lineari A) te i cili dallohen dy faza kryesore  : e para piktografike(Hieroglifike) dhe e dyta rrokjesore.Piktogramat u përdorën në periudhën e mesme Minoane të historisë  së Kretës (2100-1700 pes).Janë rreth 150 shenja të tilla  që përshkruajnë  :njerëz ,kafshë,bimë .etj.

 Në Pylos  dhe në Mikenë  u gjetën arkivat më të mëdha  të dokumenteve  të shkrimit Linear B(1300-1200 para eres së Re), që përbëhet nga 88 shenja  rrokjore  dhe disa logograma individualizuese. Pas pushtimit  Dorian (rreth  1160 pes ) kjo arritje Mikenase u la  në haresë.

 Shkrimi Linear B  ishte shkrim rrokjesor CV,ndryshe nga forma rrokjore e greqishtes moderne ,nuk ka fonema rrokjore pa zanore.Mikenishtja  nuk ka bashkëtingëllore mbyllëse si greqishtja:l,m,n dhe s,  por të tilla si :k dhe p që kanë vlerën e bashkëtingëlloreve  nistore.Në tabelën pasardhëse çdo glif është shpjeguar me një fonemë rrokjore e shprehur me bashkëtingëllore + zanoren mbështetëse.

 albenian

 kumino-kumnoi-kamini I farkëtarit

 kunaja-kunata

 shkallë-kat-patet e qiellit

 të shoh

 torake-viçe motake

 gou-kau

 igo-iko-kal

 re-u-ka

 re-a- nëna hyjnesh

 Shkrimit Linear B i mungojnë shumë fonema si.(g),(kh), (gu),(b),(ph),(th),dhe (l)Për të zgjidhur këtë problem , u përdorën shënjat për fonema (tinguj) të ngjajshëm P.sh.:-p për fonemat p,b,dhe f;-k pë fonemat k,g,kh(grykore);-t për fonemat t ,th;-q për fonemat( ku, gu) dhe -r për fonemat r dhe l.Sidoqoftë,këto konvencione për fat e lehtësuan punën dhe u arrit të kuptohej shkrimi i lashtë Mikenas.

 Deri u ko- deri këtu,  Ti ri po dhe,A kjo  sho ne

 Këtu ka te --Pa nga na  --ko vo -ko shkon

 Va-na -ka - ai ku pi ti jo –  ai ku_Kau  pi ti jo

 Ishulli i Qipros ka qënë një qendër ndërveprimi  kulturor për shumë mijëvjeçar.Shkrimet  e lashta Qipro-Mioane  janë të një rëndësie të të jashtëzakonshme  dhe datojnë që nga 1500 pers.Edhe ky shkrim  është i tipit rrokjor  dhe e ka prejardhjen nga  Lineari A’.

 Fonemat rrokjesore Qipro-Mionane janë të pajisura edhe me shenja të vogla vertikale.

 Stela e Lemnosit ka të njejtin format  alfabeti ( të ngjajshëm )me atë që përdorën  dhe Etruskët për të shkruar gjuhën e tyre .E veçanta e këtij formati  shkrimor  është se në to përdoret  edhe një sistem me katër zanore:(i),(e),(a) dhe (o)

Shkrimi Etrusk qe pararendës i shkrimit Latin dhe natyrisht qe arritja më e jashtëzakonshme,bashkë me shkrimin Helen ,në përftimin e shkrimit modern.

 Me objektin e  lashtë Egjiptian (Rosetta Stone) u bë i mundur leximi i shkrimit hieroglifik  Egjiptian.Në këtë pllakë guri, e  epokës së Ptolemeut  V , janë të gdhendura tri forma shkrimi :dy format  Egjiptiane  (hieroglifike dhe popullore )dhe një  në formën klasike greke. Vlerësohet të jetë shkruar  më 198 pes,u zbulua më 1799 dhe u deshifrua nga shkencëtari britanik THOMAS Young   dhe studiusi frëng Jean –François CHOMPOLLION.

Në mbretërimin e   mbretit të ri i cili ishte Zot i Diademës, i madh në lavdi, paqtori  i Egjiptit, por edhe të devotshëm në çështjet që lidhen me zotat, fitimtar ndaj kundërshtarëve të tij, dlirës  i jetës së njerëzve, Zoti e tridhjetë - periudhat e vitit, si Hefesti i Madh, mbret si  Dielli, mbret i madh e Epërm dhe e ulët  i Tokë, pasardhës të prindërve Zotave  të  dashur, të cilët  Hefesti i ka miratuar, në fitoren që Dielli i ka dhënë, duke jetuar imazhin e Zeusit, Biri i Diellit, Ptolemeut gjithnjë i-gjallë, i dashur nga Ptah; Në vitin e nëntë, kur Aëtus, bir i Aëtus, ishte prifti i Aleksandrit dhe i perëndive Shpëtimtare dhe perënditë Vëllezër Mirëbërës dhe prindërve perëndive të dashur dhe të qarta në zot dhe i dhembshur, Pyrrha, bija e Filiniusit, duke qenë athloforus për Mirëbërësin Euergetis; Areia, bija e Diogjenis, skeptërmbajtës qenë për Arsinoë Filadelfus, Irene, bija e Ptolemeut, priftëreshë që e Arsinoë Filopator: mbi Xanicus e katërt të muajit, ose sipas Egjiptasit tetëmbëdhjetë të Mekeir. 
DEKRET: priftërinjve të lartë dhe të profetëve, dhe ata që hyjnë në faltoren e brendshme nën mantelin e zotave , dhe ata që veshin krah njeri agresiv, dhe skribët e shenjtë, dhe të gjithë priftërinjtë e tjerë të cilët kanë mbledhur në Memfis përpara mbretit, nga tempujt e ndryshme në të gjithë vendin, për festën e tij të marrjes së mbretërisë, edhe me atë të Ptolemeut gjithnjë i-gjallë, i dashur nga Ptah, i qarta në zot dhe i dhembshur, i cili kishte marrë nga Ati i tij, duke u mbledhur në tempullin në Memfis këtë ditë, deklaroi: Që nga Mbreti Ptolemeut,  gjithnjë i-gjallë, i dashur nga Ptah, i qarta në zot dhe i dhembshur, i biri i Mbretit Ptoleme  dhe mbretëresës  Arsinoë, prind-perëndi të dashur, ka bërë shumë të mira me tempuj dhe për ata që banoni në to, dhe gjithashtu për të gjithë ata që i nënshtrohen regjimit të tij, që nga fillimi një zot i lindur i një perëndi dhe perëndeshë si Horus, biri i Isis dhe Osirus, të cilët kishin ardhur për të ndihmuar të Atin e Osirusit, duke u dhënë si i  mirëdashur ndaj perëndive, është përqëndruar për të ardhurat e tempujve të dy prej argjendi dhe e grurit, dhe ka harxhuar  shumë bujarisht shpenzimet në mënyrë të çojë Egjipt për prosperitet dhe për të krijuar tempujt ... zotat kanë shpërblyer atë me shëndetin, fitore, fuqi, dhe të gjitha gjërat tjera të mira, sovranitetin e tij për të vazhduar tek ai dhe bijtë e tij përjetë. 

 Mbishkrimet e lashta kineze janë shkruar  duke i gdhendur mbi eshtra  orakulli, shfaqin një sistem shkrimi  plotësisht të zhvilluar, pothuase si ato të teksteve  modern funksionale. Në këtë faze dominojnë piktogramat  dhe ideogramat.Me to shprehet dhe kuptohet në mënyrë piktorike.

Katër përqind e karaktereve kineze janë piktograma individualizuese të sendeve dhe të frymorëve,  por sot kjo ngjajshmëri nuk është fortë e qartë.Ideogramat janë: të thjeshta  dhe të përbëra  që të kombinuar japin një lexim të tretë ose rebus. Përbërëse të shkrimit janë  dhe shenjat nyjëtimore  të frymëtimit  dhe të kuptimit.

 Shkrimi Hiragana  përdoret për të shkruar gjuhën Japonisht. Ato glife  janë të shekullit 8  ers Kanë vlerë të plotë fonetike dhe njihen si alfabeti rrokjesor hiragana.

Në kohët moderne, ai përdoret për  fjalë të shkruara  jo-kinez të kredisë.

 Këtyre shenjave  themelore u shtohen disa shenja diakritike  për të ndryshuar karakterin e bashkëtingëlloreve.Dy dashe diagonal  të vendosura  në të djathteë të shenjave lartë  te rrokjet /ka/,/sa/ dhe /ta / ua kthejnë tonin e shqiptimit në /ga/,/za/dhe /da/.

 Aztekët  ,në qendër të Meksikës, deri në fundin e mijëvjeçarit të parë pas Krishtit patën një sistem shkrimi  të shkruar në lëkurë dreri dhe kodikë letre. Shenjat kalendarike dhe sistemi numerik  qe në thelbin e tyre. Aztekët kishin 20 ditë të shenjta kalendarike

Aztekët  si popull pushtues  përdornin glifte piktorike  për të shprehur idenë e qytetit të pushtuar. Më poshtë qytetet antik : Kolhuakan dhe Tenayukan,  janë  treguar të pushtuar.

 Aztekët me logograma piktorike emërtojnë vendet (toponimet)

Chlapan-vendi i ujit, Colhuacan- kodër përdredhur ose i shtrembër, Okelotepek- kodër e okelot, Coatlan-vendi i pasur me gjarpërinjtë, Coatzinco- Coatlan pak, Ahuacatlan- vendi i pasur me avocadoes

Emrat e njerëzve dhe të sendeve  jepen me piktograma  individualizuese.

 Me konvencione simbolike, këta popuj transmentonin  dhe ide të komplikuara.

Falja kolkaçingo, përshkruan sundimtarin e ulur brenda kamareje si gojë. Qënësisht kjo tregon të drejtën e sundimtarit që sipas besimit vendas  mund të kontrollonte pjellorinë e të lashtave.

 Shkrimi hieroglifik Maja  është ndoshta  një nga sistemet shkrimore vizuale më të plota të botës,por tepër kompleks.Përbëhet nga qindra shenja glifike unike  me pamje  të njerëzve ,kafshëve,supernatyrorëve, sendeve dhe abstraksioneve . Këto shenja janë logograma me kuptim individualizues  dhe me vlera rrokjesore.Çdo gjë që Majatë mund ta mendonin arrinin ta shkruanin me këto shenja.Edhe tek Majatë gjuha shprehet me një sistem alfabetik rrokjesor.

Forma elementare e fjalëve në shkrimin Maja  është CVC, në shkrim përdoren dy shenja rrokjesore por me marrëveshje zanorja e dytë e shenjës  rrokjesore nuk lexohet. Kjo dukuri  njihet  si sinharmoni  prej epigrafëve.  Në gjuhën Maja,  zanoret  janë  komplekse : të gjata dhe të mbyllura (kur pësojnë ndalesë nga glota) dhe aspirante (kur pasohen nga h). Logogramat sqarohen nga shenjat fonetike në drejtshkrim. Në këtë gjuhë funksionon edhe fenomeni i polivalenës, që një glift ka funksione të shumëfishta, si në juhën  kineze.

Alfabeti grek u përftua nga shkrimi Frigjian (Fenikas) në shekullin  8-pes Konsiderohet si sistemi më i lashtë Europian  i shkrimit modern.

 Ky alfabet individualizohet si prototipi i kohës së re  të shkrimit . Pëveç shenjave bashkëtingëllore, u shprehën  me shenja simbolike të veçanta  edhe zanoret. Ky fakt ishte dhe hapi më i rëndësishëm në përparimin e qytetërimit  indo-europian. Në periudhën Klasike  të historisë greke shkrimi njohu dy forma: atë Perëndimor dhe atë Lindor.

       Prej shkrimit perëndimor grek  u përftua shkrimi Etrusk që bijoi shkrimin Latin  dhe atë Runik gjerman. Alfabeti klasik përbëhej nga 27  shkronja ,shkruhej nga e majta në të djathtë ,ndëras sot ai ka 24 shkronja. Shkrimi helenik, si ai i lashtë dhe ai i ri  u përdur nga shumë kombe  në Europë,Afrikë,dhe Azi  që nga epoka Aleksandrine dhe deri më sot.

Në lashtësi njerëzit besoni te Moti i Madh ,kur  zotat (hyjnitë) shfaqeshin kudo,e për këtë arsye  ata ndërhynin në jetën e njerëzve dhe në lumturinë e tyre e ata(njerëzit) e mendonin jetën dhe vdekjen si dhuratë të tyre. Për zotat gjithmonë bënin fli, deri në kuaj e dema.Veçse Akeasit,  zotat i kujtonin si njerëz, po ashtu edhe barbarët si Skithët  adhuronin diellin dhe erën. Veç para tyre , zotat vërtet (patjetër)respektoheshin, dhe për ta ngritën faltore dhe tempuj,  por edhe shumë prej tyre nuk ngritën as faltore  e as tempuj. Më pas Athinasit e Athinës  për Zotat tempuj të bukur kishin. Shumë të huaj i vizituan  ato ikona Athinase  dhe sërisht u mrekulluan. Kur prej Athinës ata u larguan (ikën),për këto vlera të mrekullueshme treguan.

 Gjuha Ilire, së paku prej 1300 para Krishtit, u fol nga popullsia Indo-Europiane  e vendosur  në brigjet veriore dhe lindore të Adriatikut,  si dhe nga Hungari  e deri në kufijtë e Greqisë moderne. Të përfshirë me ta  qenë edhe fiset Dalmatiane dhe Panoniane. Ishin Ilirë  edhe ata, që kaluan Adriatikun dhe që folën  gjuhën e Mesapëve.

 Në shekujt 7-6  pes  në brigjet Ilire të Adriatikut, si kudo në Mesdhe, Helenët  themeluan kolonitë e tyre.

 Në shekullin 4-3 pes Aleksandri i Madh u bë Zot i Shkodrës , kryeqendrës së Ilirisë , por ai  njohu si mbret të saj Glaukian, të birin e Bardhylit.

 Kur Pablio Emili, më 168 pes, mundi në Korrinth Perseun e Maqedonisë Shkodra  ra në vasalitetin e Romës. Roma pushtoi më 78-77 pes  Dalmacinë  dhe më 35-34 pes pushtoi zonat jugore  të Ilirisë dhe në vit 9 pes Panoninë në veri.

Më 476  era jonë ,kohë kur Perandoria  Romake e Perëndimit ra , rajoni i Ilirisë antike  u bë pjese e Perandorisë Bizantine. Që nga shekulli i  6 era e Re filloi vendosja  e popujve Sllavë në tokat Ilire. Ilirër e veriut që jetonin në Pononi, si dhe në Kroaci e Slloveninë e sotme,u asimiluan gati tërësisht prej sllavëve  të paktën në gjuhë.

Edhe Ilirët përdorën  Zanore /a/,/e/ dhe /o/.Bashkëtingëlloret e thjeshta  të ilirishtes  përkonin me aspirantet indo-europiane. ?shtë ende e panjohur  nëse Ilirishtja ishte një gjuhë Satem  apo Kentum. Njihen si trashigimi  ilire : emra personash,vendesh, dhe një numër rrënjësh indeo-europiane.

 Mesapishtja është një degë e Ilirishtes në Itali. ?shtë pranuar tashmë ndikimi i ndërsjelltë  dhe lidhjet që pati Ilirishtja me Venetishten,Keltishten dhe Trakishten.

Tezea e origjinës ilire te shqiptarëve është mbështetur nga albanolugu i mirënjohur austriak Johannas Georges von Hahn në veprën e tij Albanesische Studien,publikuar më 1854
Që nga ajo kohë deri në ditët tona, një varg dijetarësh të shquar historianë, arkeologë e gjuhëtarë, kanë sjellë duke plotësuar njeri tjetrin, një sërë argumentesh historike dhe gjuhësore, që mbështesin tezën e origjinës dhe të shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Disa nga këto argumente themelore, janë:
1. Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar fise ilire; nga ana tjetër në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarëve nga vise të tjera për t’u vendosur në trojet e sotme. 
2. Një pjesë e elementeve gjuhësore: emra sendesh, fisesh, emra njerëzish, glosa, etj., që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës shqipe. 
3. Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato jane zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes, dmth kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie shqipfolëse. 
4. Marrëdhëniet e shqipes me greqishtjen e vjetër dhe me latinishten, tregojnë se shqipja është formuar dhe ështe zhvilluar në fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit. 
5. Të dhënat arkeologjike dhe ato të kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë te shqiptarët e sotëm.

 Nga të gjithë këto argumente, të paraqitur në mënyrë të përmbledhur, rezulton se teza e origjinës ilire e gjuhës shqipe, është teza më e mbështetur nga ana historike dhe gjuhësore.

Fjalët dhe gjuha shqipe vijnë si trashigim tepër i lashtë,të paktën nga mëma e saj trako- ilirishtja,-thotë dijetari ynë i madh Eqerem Çabej.Shqipja është një gjuhë që ka fleksion ,domethënë ka lakim të sistemit emror dhe zgjedhim të sistemit foljor.”Edhe studjues të huaj kanë vrojtime interesante për shqipen,rreth faktit që shqipja ka një tendencë ta vejë foljen para subjektit(kryefjalës),shpeshherë në krye të fjalisë. Nganjëherë,piqet shqipja me homerishten. Te Homeri gjindet p.sh.për”erdha unë”ert-hon ego,me topikë(vend-ndodhje të fjalëve )krejt si të shqipes…Në topikën(vendin) e fjalëve në fjali loz rol jo vetëm motivet stilistike dhe të retorikës, po dhe motivet e ritmit të fjalisë.Vetë fjalia në prozë ka edhe ajo njëfarë ritmi të vet,megjithëse jo sa poezia.Prandaj oratorët e shkrimtarë, e botës antike sidomos,të cilët donin të kishte fjalia edhe muzikalitet në vetvete,kanë bërë vendosjen e fjalëve duke marrë parasysh edhe ritmin e fjalisë.Cila fjalë në fjali është tonike,bart theksin kryesor,e cila jo, për këtë nuk ka rregulla të caktuara. Kjo lidhet me mbarë ndërtimin e fjalisë…” Shtrirja ,thellësia dhe saktësia fonologjike  e tipit natyror të  idiomatës së shqipes kanë tërhequr vemendjen  e Albanolëgëve   që në krye të herës,kur u nisën studimet mbi karakteristikat e gjuhës Shqipe   dhe vendin që ajo ze në gjirin e familjes së madhe Indo-Europiane   Fonologjia e  tingujve zanor dhe atyre të njyjëtuar të Shqipes  është praktikisht i mundshëm për t’u kuptuar , nga që Shqipja  ka një sistem njësh zanoresh  për të cilat është e lehtë të dallosh tonin dhe  nuancat shqiptimore të tyre.

            Sot dihet, se çdo simbol-shkronjë në gjuhë, në veçanti tingujt bashkëtingëllor frymëtohen më lehtë me një nga tingujt zanor, por në lashtësi, vetëm  kështu, u përftua hopi i duhur, nga u kalua në gjuhën e artikuluar. Dihet se gjuha Shqipe ka 7 zanore por, duke qënë se në gjasjen më të madhe ato përdoren  si pjesë e pandarë e rrokjeve, ato nuk frymëtohen  vetëm në tonin natyror,  kjo në vartësi me çastin emocional apo edhe natyrën e bashkëtingëllores (e shurdhët apo e zëshme). Kur  ato shqiptohen në fjalë, gjat shqiptimit rrokjor, mund të formëtohen më tepër se 23 tinguj zanore .   Ky shumfishim i intonacionit të zanoreve  nuk  ndodh vetëm në gjuhën shqipe. I tërë universi rrokjor me të cilën është i përftuar  leksiku është historia e gjuhës  së këtij  fisi shoqëror. Kjo materje  jono-tingëllore  e gjuhës , përbën rrënjët e saj , që as vjetërohet , as ndryshket  dhe as gërryet sa kohë gjallon fisi shoqëror,  krijuesi dhe trashiguesi i saj.

Përfundime

Shkrimi fillimisht  është konsisideruar si një sistem monogjenez . Pasuesit e kësaj teze( ashtu siç janë renditur në këtë  studimin ) mëtonin  se shkrimi u zbulua  vetëm në Mesapotami dhe të gjitha  sistemet pasuese   të të shkruarit  janë degë të këtij origjinali.  Madje pretendohej   se shkrimi Kinez dhe  ai Hindu kishin evoluar  prej  prototipit  të Lindjes së  Mesme, ndërsa shkrimi i Majave  konsiderohej prej tyre  vetëm si një sistem i pastër  kalendarik  dhe memorizues. Sistemi logografik si ai:Kinez etj, konsiderohej si primitiv dhe shumë inferior. Ndërsa sistemin  rrokjesor e rendisnin  diku nga mesi .

 Ithtarët e kësaj teze  konsideronin shkrimin alfabetik si sistemin më të mirë.Natyrisht që alfabetet, nga që kanë një numër të kufizuar  shenjash,  janë më të lehtë  për  kujtesën dhe  e lejojnë shikuesin  të detajojë  çdo vlerë fonetike të tyre.Mbështetur  te ky fakt ata e konsideronin shkrimet  në Europë dhe atë  si kulmin e civilizimit,  ndërsa  shkrimet e civilizimeve të  tjera i konsideronin  si “primitive’’ dhe  “të pa arrira”.

Zbulimet e Eshtrave  te shpatullave të orakullisë në Kinëdëshmuan lashtësisnë e kësaj kulture dhe për më tepër nga që nuk janë gjetur të tilla shkrime analoge në një hapsirë gjigande  që shtrihet nga Babilonia e lashtë  deri në kufijtë e Lumit të Verdhë, e tronditën  rrënjësisht  këtë teori .

Por, teoria e Monogjenezës së shkrimit  u përhumb, kur shkencëtarët e gjuhës  arritën  të dekodojnë  hierogliofet e Majave, që si sistem  të shkruari  qe po aq i sofistikuar  sa sistemet  e tjera te Europës së vjetër.

-Mbështetur në këto fakte  të krijohet bindja  se shkrimi  është shpikur në mënyrë të pavarur, të paktën në Mesapotami, Kinë dhe në Amerikën Qëndrore.

-Krahasimi i modeleve të shkrimit , na dha  dëshmi  të mjaftueshme  për  të konkluduar  se  shkrimet   janë  zhvilluar në mënyrë të pavarur nga njëri tjetri .

-Metoda krahasuese  që ndoqëm  në këtë studim na bëri  ithtarë të teorisë modern  se shkrimi  nuk është produkt i monogjenezës.

-Në të gjitha fiset shoqërore të lashta   alfabeti  rrokjesor ka funsionuar në mënyrë  prefekte, në kohën diakronike të tyre.

Vërtetë  “alfabeti” sot është shënjëzuesi  modern i  shkrimit , por përjashtuar tingujt zanorë,  ai nuk  është aq efikas dhe ka plotë të meta.

Sistemet e shkruara mund të klasifikohet , varësisht  nga mënyra si ato përfaqësojnë gjuhën  që ato përciellin,në:

-Sisteme logografik dhe logofonik , që janë sistemet më komplese edhe njësinë më të vogël ka shenjën rrokjore .

Këta  sisteme  kanë si tipar përdorimin e një numri të madh shenjash  (morpheme=fjalë) dhe të shënjëzave  që u bashkohen morfemave   për  të shprehur: emocion , kohën, vetën, numrin, mënyrën, rasën etj.

Një gjë  është  e dallueshme  dhe tipar, shenjat e tyre fonologjike  kanë vlerë vetëm si rrokje.

 Sot, sistemet e shkrimit edhe pse funksionojnë si “afabete”, ligjërimi i çdo gjuhe kryet  me alfabetin rrokjesor. Shenjat fonologjike  të këtyre  gjuheve  janë më së shumti rrokjograma, që do të thotë  që shenja  fonologjike  bazë  është rrokja  dhe është veprim i pakuptimt po të ndahet si shenjëza alfabeti. -Alfabeti  rrokjesor  edhe pse duket sikur është shumë i largët, në sinkroninë e gjuhës  ai përbën strukturën që mundëson frymëtimin tingëllor të gjuhës.

 Sistemi rrokjesor është si dhëmbëzat  e ingranazheve të ligjërimit ,  dhe njëherësh tipar për ta  shprehur  një gjuhë të caktuar. Dhe siç thotë De Sosyr  -Të folurit realizohet si një tërësi muzikore  si një do,re,mi, pra mund të shqyrtohet vetëm si një rrjedhë konkrete  tingëllore në kohë. Elementët  që dalin së pari nga anliza e vargut të të folur, janë si hallka të këtij vargu , ato janë moment të pareduktueshme , që nuk mund të shqyrtohen jashtë kohës që zënë. Kështu, një njësi si Ta  -është një fragment i pa reduktueshëm  tingëllor dhe    t- e veçuar mund të shqyrtohet in abstrakto jashtë kohës.  Për këtë fakt , rrokja dhe theksi përbëjnë vetëm një veprim fonator, brenda për brenda  këtij veprimi nuk ka dysi, por vetëm kundërvënie të ndyshme me rrokjen që i rri përbri. Çdo fragment i frymëtuar në vargun e të folurit ka muzikalitetin  e veçantë  natyror dhe si fragmente rrokjore (fjalë) qofshin  pjesë të ndryshueshme  apo të pandryshueshme  të ligjëratës , kanë frymëtimin muzikor të tyrin . I tërë leksiku i një gjuhe përmban një tërësi llojesh të kuptimshëm  tingëllor.

Alfabetet  bashkëtringëllor janë të njohur si (abjads) dhe janë paraardhësit   e shkrimit të lashtë sinartik. Dihet që në një alphabet të “pastër “ bashkëtingëllor  zanoret nuk janë të shkruara ,si në gjuhët: Arabisht, Fenikase, Samaritane  por,  për leximin e tyre  përdorin konventa të caktuara. Pothuajse në të gjitha gjuhët tingujt  frymëtohen nga në bashkëtingëllore dhe një zanore  ose anasjelltas.

 Ja se çfarë pohon  John Lyons në veprën e tij”Hyrje në Gjuhësinë Teorike” për këtë problem:

Hipoteza bazë  e gjuhësisë modern   qëndron në rrethanën qëmjedisi  bazë  gjuhësor nuk është shkrimi , por tingulli.(47) Gjuhëtari  modern  mendon  se gjuha e folur  është parësore  dhe se të shkruarit në thelb,  është një mjet  që paraqet ligjërimin në një  mjedis tjetër . Ligjërimi  është më i  vjetër dhe më i përhapur se shkrimi. Nuk ka asnjë system shkrimor , historia e të cilit  të fillojë më parë se gjashtë ose shtatë  mijë vjet, ndërsa ligjërimi i folur  përkon me fillimin e shoqërisë njerëzore. (51) Në përshkrimin e gjuhës së folur  gjuhëtari,në përgjithësi, duhet të dallojë tri lloje njësish:”tingujt”, “rrokjet”, dhe  “fjalët”. Por , zakonisht, të gjitha sistemet e përdorura  të shkrimit  janë ndërtuar duke u mbështetur  në njërën ose tjetrën njësi:  sistemi  alfabetik mbështet në “tingujt”,  sistemi rrokjesor  - mbi “rrokjet” dhe sistemi  ideografik  mbi fjalët. Në qoftëse  mbahet parasysh  që të tri “shtresat” janë tashmë të pranishme në gjuhën e folur, nuk është e vështirë të shpjegohet  që secili nga  sistemet shkronjore vjen nga  një “shtresë” e ndryshme  e  gjuhës së folur. Struktura e përgjithshme e gjuhëve të folura  dhe lloji i sistemit shkronjor të përdorur  për paraqitjen e tyre ,s’ka asnjë vartësi të ndërsjelltë. (52)  Në marrëdhëniet  midis ligjërimit dhe shkrimit ,më thelbësore  është fakti që të gjitha sistemet shkrimore ,siç është provuar,rrjedhin nga njësitë e gjuhës së folur.

Asnjë sistem shkrimor nuk pasqyron  të gjitha variantet  e lartësisë së tonit dhe të theksit, që shfaqen në gjuhën e folur; konvencionet e shenjave,që dallojnë  llojet e ndryshme të fjalive dhe të praktikës  për t’i shkruar me korsiv  fjalët e theksuara: parqesin vetëm një urdhër të paplotë për të konpesuar këtë mangësi. Gjuha e shkruar  nuk mund të shihet më si një transmetim  i gjuhës  së folur në një mjedis tjetër. Të gjitha gjuhët e gjalla, kështu mendohet, në thelb janë sisteme komunikimi për veprim  dhe zhvillim          në shërbim të nevojave të ndryshme dhe të larmishme të bashkësive  që I përdorin ato. Me ndryshimin e këtyre  nevojave priret e dhe gjuha  të ndryshojë ,për t’iu  përgjigjur drejt kushteve të reja.

Rrokjet në aspektin diakronik kanë qënë një nevojë dhe bënë të mundur  leximin e   piktogramave , simboleve, në shumë prej qytetërimeve  të lashta  si ato :mikenase ,egjiptiane apo kineze,majave etj.

Fakti  që bashkëtingëlloret  frymëtohen në rrokje me praninë e një zanoreje  do të thotë që gjuha qe  njëherazi edhe shprehëse edhe e  qëndrimit emocional.

Tingëllimi i rrokjes lidhet me mesazhin psikologjik,që  fakti jetësor  mbart, dhe si e tillë ajo ka kuptimin e vet për çdo rrokje të vargut ligjërimor,andaj çdo nyjëtim rrokjor  ka vlerën dhe rëndësinë e vet  në çdo varg ligjërimi. Dihet që vargu realizohet në lidhjen në seri, ku çdo njësi rrokjore është e domosdoshme  në përçimin me sukses të mendimit.

Analiza fiziografike krahasuese e gjuhëve  mund të zgjidh misterin e  ndryshimeve  psiko-gjuhësore të tyre. Vargu rrokjor i ligjërimit, ka ekujvalentet e gjuhës  kupolëzat valore të  kuptimshme  të gjuhës ndjekin njëra tjetrën, është një veprim  fonator ,dhe brenda këtij veprimi –thotë De Sosyr nuk ka dysi, sepse secila  rrokje ka theksin(tonin) e saj tingëllimor që për mendimin tim është: natyral, të zëshëm , të përzier bashkëtingëllor dhe intonativ.Këtij parimi i nënshtrohen të gjitha llojet e pjesëve të ligjëratës.

Na ndihmojë në arsyetimin tone edhe  John Lyons që thotë:

Si çdo shkencë tjetër ,edhe gjuhësia ndërtohet mbi të shkuarën ; dhe këtë e bën jo vetëm duke vënë në dyshim dhe duke hedhur poshtë doktrina tradicionale, por edhe duke i zhvilluar më tej dhe duke i formuluar rishtazi….Në të vërtetë ,çdo gjuhë  e studiuar për një kohë të gjatë nga afër sado “i pazhvilluar “dhe “i pa civilizuar” të jetë populli ,-dëshmon se ajo është një sistem komunikimi shumë i komplikuar dhe shumë i  zhvilluar…

Shumica e gjuhëtarëve  sot druhen të bëjnë ndonjë supozim mbi burimin dhe zhvillimin  e gjuhës në përgjithësi . Ata kanë kuptuar  se studimi  i gjuhëve në kushte të njejta  është i vlefshëm….. të gjitha gjuhët janë sisteme  komunikimi  për veprim dhe zhvillim ,të cilat  u shërbejnë nevojave  të bashkësisë që i përdorin ato.

Sasia e ndryshimeve të mundëshme për klasifikimin e tipareve të botës,në parim është e pafundme .Vetëm ato ndryshime ,që kanë rëndësi  në jetën  e një bashkësie të caktuar , konkretizohen në fjalësinë e kësaj bashkësie.

Në qoftëse elemente të gjuhëve të ndryshme-vazhdon  John Lyons,  mund të përputhen , duke identifikuar tipare të përbashkëta  dhe raporte në kulturat ku ato vërtetohen, atëhere mund të themi se ato kanë të njejtin zbatim… E për të gjitha këto pohime  mund të vërtetohet teza se evolucioni i gjuhëve të lashta ka qënë harmonik sepse tipari i tyre ka qënë rrokjesor. Rrokja  qe baza  e zërit(parole)  të komunikimit njerëzor, por njëheraz qe psikika produkt i saj. Ky   kombinim  hyjnor  i gjuhës dhe ligjërimit, që vendimtari që e dalloi njeriun  nga  gjallesat e këtij planeti.

Stavraq Trako –Tiranë

Conclusions 
Writing initially as a system konsisideruar monogjenez. Followers of this thesis (as listed in this study) mëtonin that writing was discovered only in Mesapotami and all subsequent systems of writing are the original branches. Even allegedly writing Chinese and Hindu he had evolved from prototype to the Middle East, while writing them Majave considered only as a system cleaner and memorizues calendar. Logografik system such as: Chinese, etc., considered more primitive and inferior. While the list rrokjesor system anywhere from the middle. 
 Proponents of this thesis considered as alphabetic writing system that mirë.Natyrisht most alphabets, by having a limited number of symptoms, are easy to memory and allow the viewer to detail all their phonetic value. Pursuant to this fact they considered writing him as Europe and the height of civilization, and the writings of other civilizations considered as "primitive''and" not ripe ". 
Findings of the shoulder bones in China witnessed lashtësisnë orakullisë of this culture and moreover not find such articles analogous to a giant space that stretches from ancient Babilonia up to the limits of the Yellow River, the thoroughly rocked this theory . 
But the theory of writing was përhumb Monogjenezës when scientists managed to decrypt the language of Majave hierogliofet that as a system of writing that is as sophisticated as other systems of old Europe. 
-Based on these facts to create the belief that writing was invented independently in at least Mesapotami, China and Central America. 
-Comparison of models of writing, has given us sufficient evidence to conclude that the articles were developed independently of each other. 
-Comparative method that ndoqëm in this study made us people of the modern theory that writing is the product of monogjenezës. 
-In all the tribes of ancient alphabet societal funsionuar rrokjesor is so perfect, diakronike their time. 
True "alphabet" today is shënjëzuesi modern writing, but excluding voice sounds, it is not so efficient and full of flaws. 
Print systems can be classified, depending on how they represent the language that they përciellin in: 
-Systems and logofonik logografik, komplese systems that are smaller unit also marked rrokjore. 
These systems have as a feature using a number of signs (= morpheme words) and was joined shënjëzave morpheme to express: emotion, time, own, number, manner, habit, etc.. 
One thing is distinct and feature characters fonologjike have their value only as a grip. 
 Today, though writing systems function as "afabete" discourse of each language with the alphabet rrokjesor head. Fonologjike signs of these languages are most rrokjograma, which means that the base is rock fonologjike signs and meaningless action is divided as shenjëza alphabet. -Alphabet rrokjesor although it seems very distant, in the language he is sinkroninë structure that enables frymëtimin tingëllor language. 
 Rrokjesor System as scarring of the gears of the lecture, and at the same time feature to express a particular language. And as does De Sosyr-Speaking as a fully realized musical as a will, re, mi, so can be considered only as a concrete course tingëllore time. Elements derived primarily from the string anliza speaking, are the links of this series, they are pareduktueshme moment, that can not be considered outside the busy time. Thus, as unit-I is a fragment of free t-reduktueshëm tingëllor separate and can be examined in abstrakto out of time. To this effect, snatch and stress account for only a fonator action, within this action has not dysi, but only to traverse the different syllable that flank. Each fragment of the verse frymëtuar of speech has special muzikalitetin natural and rrokjore fragments (words) whether part of variable or fixed the speech, frymëtimin have their own music. The entire vocabulary of a language contains a set of kuptimshëm tingëllor species. 
Bashkëtringëllor alphabets are known as the (abjads) and writing are the ancient ancestors sinartik. It is known that in an alphabet of "pure" consonantal vowels are not written, as in the languages: Arabic, Phoenician, Samaritans but, reading them use certain conventions. Almost all languages of the consonant sounds frymëtohen and a voice or vice versa. 
 Here's what John Lyons asserts in his "Introduction to Theoretical Linguistics" for this problem: 
Basic hypothesis of modern linguistics lies in the circumstance that the environment is not language-based writing, but sound. (47) Gjuhëtari thinks modern spoken language is primary and writing in essence, is a tool that provides instruction in a different environment. Legalisation is the oldest and most widespread of the article. There is no writing system, history of which begin earlier than six or seven thousand years, and spoken discourse coincides with the beginning of human society. (51) In colloquial description gjuhëtari, in general, need to distinguish between three types of units: "sound", "grip" and "words". But usually, all the writing systems used are built based on one or another unit: alphabetical system supports the "sound" rrokjesor system - the "grip" on the words and ideographic system. If kept in mind that the three "layers" are already present in the spoken language, it is difficult to explain in which each letter comes from a systems "layer" different language spoken. General structure of languages spoken and kind letter system used for presenting them there is no mutual dependency. (52) The relationship between teaching and writing, the most crucial is the fact that all writing systems, as proven, resulting from the units of spoken language. 
No writing system does not reflect all the options the level of tone and emphasis, that appear in spoken language, sign conventions, which recognize different types of sentences and to practice writing with words marked lanes: only parqesin an incomplete order to konpesuar this deficiency. Written language can not be seen as a transmission of spoken language in a different environment. All living languages, so think, are basically systems of communication for development action and to serve different needs and diverse communities that use them. With these changing trends and the language needs to change, to respond to new conditions. 
Syllables in terms diakronik have been a need and made possible reading of pictograms, symbols, in many ancient civilizations as they: mikenase, Egyptian or Chinese, etc. majave. 
The fact that the snatch frymëtohen consonant with the presence of a zanoreje language means that both the expressive and emotional residence. 
Tingëllimi of rrokjes related psychological message that carries life-fact, and as such it has its own meaning for each verse ligjërimor grip, so every juncture rrokjor has its value and importance to each lecture series. It is known that the connection string is implemented in series, where each unit is necessary rrokjore successful transmission of thought. 
Physiographic comparative analysis of language can solve the mystery of psycho-linguistic differences of their own. Rrokjor the lecture series has ekujvalentet valore kupolëzat language to language kuptimshme follow each other, is a fonator action, and in this action, says De Sosyr dysi not because there is an emphasis on each syllable (tone) that her opinion tingëllimor my is: natural, vocal, and mixed consonantal intonativ.Këtij principle subject to all sorts of parts of speech. 
Help us in our reasoning that the John Lyons says: 
Like any other science, language and build on the past, and this does not only questioning and rejecting traditional doctrines, but also further developed and newly formulated .... In fact, any language studied for a long time no matter how closely "immature" and "no civilized nation" to be folk-shows that it is a very complex communication system and highly developed ... 
Most linguists today fear to make any assumption on the source and language development in general. They understand that the study of languages in the same conditions is available ... .. all languages are communication systems for operation and development, which serve the needs of the community who use them. 
The amount of possible changes to the classification of features of the world, the principle is endless. Only those amendments that are important in the life of a given community, fjalësinë concrete in this community. 
If elements of different languages, continues John Lyons, may overlap, identifying common features and reports in cultures where they are verified, then we can say that they have the same effect ... And for all these thesis statements can be verified the evolution of ancient languages has been balanced because their characters have been rrokjesor. Grasp that the basis of sound (Parole) human communication, but that mental njëheraz its product. This divine combination of language and the teaching that vendimtari who spotted him from the beasts of this planet.