Gani Mehmetaj: Cubi

Tregim

Gani Mehmetaj*

Cubi

Atë natë nuk do ta harroj deri në vdekje. Gjithë mbrëmjen fryu një puhizë e lehtë dhe e ngrohtë. Ishte fillimi i gushtit. Kah mëngjesi filloi të bëhet pak më freskët. Kjo nuk më pengonte të rrija pas një vije uji të tharë dhe të prisja me durim. Vapa që lirohej nga toka e bimësia vetëm sa më bënte të kotesha, por i dhashë detyrë vetes të rrija zgjuar, sepse çdo gjë do të prishej po më rrejti gjumi. Dhe atëherë prapë do të përsëritej ankthi im, prapë fjalët e hallkut nuk do të ndaleshin, do të shtoheshin edhe më, ndërkaq unë nuk mund t’i duroja.

Në prita e ankthe isha mësuar: prisnim derrat kur i sulmonin arat me misër dhe po të mos ua ndalnim turrin me qifte a me pushkë rrafsh e bënin stapin e misrit; prisnin armikun që vinte tinëz nga mbasbjeshka dhe na priste në fyt si delet me fëmijë e me gra, po na zuri në befasi. Vetëm se kësaj here qe krejt ndryshe...  

I shtrirë në tokën e vakët me sytë pishë, me mendjen ende të kthjellet, për ta kaluar kohën, e ktheja fillin e kujtesës në një bisedë me nusen e djalit që e bëra para disa kohësh dhe që ma lëvizi krimbin e dyshimit: “Nuse pse dy vegsha në prush të oxhakut?”,- e pyeta pak i habitur, kur ne ishim katër veta: unë, plaka ime, djali dhe ajo-nusja.

“Nuk e ha mishin, babë, prandaj në njërin vegsh futa vetëm fasule, ndërsa në tjetrin mish me fasule”, -ma ktheu përgjigjen me droje nusja.

Me theri diçka. Çka thotë nusja kështu? Ne nuk therem viç as mëshqerrë. Ka kohë që na mbaroi edhe mishi i pastermës së dimrit, ndërsa nusja me thoshte se në njërin vegsh e zien mishin me fasule. Po kjo? Ku e mori nusja mishin, me polli mendja dyshimin. Por këtë nuk ia thashë nuses. Nuk doja ta pyesja se ku e mori mishin, sepse e dija që nusja mishin nuk e solli, por djali im duhet t’ia ketë dhënë, prandaj nuk doja ta ulja djalin para saj. Mendja me shkoi për keq. Në vend të pyetjes që duhej t’ia bëja, i thashë prajshëm: “Nuse, kur të zihet fasulja, edhe mua ma shtro darkën nga vegshi pa mish”, - dhe u përpoqa të jem sa më i qetë, sikur nuk ka asgjë të keqe në dy vegshat e nuses për një familje të vogël.  “Ani, babë”, - u përgjigj nusja në gaz, ndërsa unë ika me vrap, që të mos ia zbrazja mllefin asaj, sepse qeshja që i përftoi aq shpejt dhe iu shua po me atë shpejtësi, me dogji. Nusja e kuptoi që nuk me erdhi mirë që qeshi ashtu, pashë që u pendua. Nga heshtja ime inatçore e hetoi se diçka kapa në erë që ajo tashmë e dinte me siguri. Unë i fundit merrja vesh çfarë ngjante në shtëpinë time. Për t’iu shmangur ndonjë zemërimi shpërthyes gjeti një arsye dhe doli nga dhoma e bukës, ku rrinim gati gjithë pasdarken unë e gruaja. 

Ajo shkoi në punët e veta, unë mora udhë në ara i mërzitur.

Edhe pa këtë qeshje të nuses, unë e dija që flitej për cubat. Hallku ankoheshin, thoshin po u humbnisin lopët, apo qetë natën. S’di pse ndonjëherë mendoja sikur me drejtoheshin mua. Ta pyesja gruan qe e kotë: ajo gjithmonë e mbronte djalin dhe gjithmonë me akuzonte mua për sjellje të ashpër ndaj tij. “ Pse nuk e afron djalin? Pse nuk ia pëlqen punën? Ai nuk është zemërpulë as i butë, po ti i ke dalë cung përpara dhe nuk e le djalin të tregojë burrninë e vet”. Dhe pastaj  e mbulonte kryet me nënkrese të mos e dëgjonte përgjigjën time, megjithëse nuk dija çka t’i thosha.         

 *

Kishte kaluar mesi i natës. Rrija në pritë dhe mprehja veshët që të mos më shpëtonte asnjë zhurmë dhe asnjë hap kafshe a hap njeriu. Kur binte ndonjë meteor se si më shtrëngohej zemra. Gjyshja më thoshte: sa herë bien gaca të vogla nga qielli, është ylli i një të sapovdekuri, fati i të cilit po shuhet së bashku me yllin. Dhe unë gjithnjë besoja që u bëra dëshmitar edhe i një jete të shuar. Nuk doja të mendoja që edhe unë dola për të shuar një jetë. Kaluan disa orë në pritë. Nata qëlloi me hënë dhe shihej vendi deri të kodrat e Dydeshit.  

... Në katund filluan të përhapën prapë fjalë për cubni. Gjithandej u fol: sërish dolën cubat dhe po ua vjedhin katundarëve gjënë e trashë, besa edhe delet, dhe po i lënë pa gjë në ahur a torishtë. Prekajve ua morën dy palë qe. Berishët cubat i lanë pa të dy kuajt e qerres, madje edhe kalin e shalës ua vodhën një natë të ftohtë dimri. Disa thoshin se gjanë e trashë, apo kuajt i shisnin mbas bjeshke, në Rozhajë, madje edhe më larg në Peshterë. Njëri nga katundarët e Nahijes së Pejës duke kaluar në Pazarin e Ri, befas e sheh vraçin e vet në tregun e kafshëve. Bre, i bie në qafë boshnjakut tregtar të mbasbjeshkës, përpiqet t’ia sqarojë se kali është i tij, se ia vodhën para disa javësh, por kot, sepse derisa ai përpiqej ta bindte boshnjakun, mblidhen boshnjakët e tjerë dhe qe e pamundur të merrej vesh me ta. Vraçi e njohu të zotin. I peshtersi bënte shumë zhurmë, e përziente herë shqip, herë boshnjakisht, kurse me forcë ishte edhe më vështirë ta kthente kalin, ata qenë shumë dhe ia mbanin anën të vetit. Pastaj besa edhe boshnjaku të vetët filloi t’i bindë se i rrafshjani i Nahijes së Pejës është mujshar dhe dëshiron t’ia marrë me pahir kalin. Dikur, kur u zbrazën të dy palët në britma, doli dikush më i mençur dhe u tha: “Burra sqarojeni si duhet këtë punë!”. Boshnjaku që ishte në siklet, pranoi se kali nuk ishte i torishtës së tij, bëri be në tokë e në qiell, e përmendi edhe Zotin: “Kalin, tha, e bleva nga një rugovas para disa kohësh, ndërsa rugovasi i pati thënë që e bleu në rrafsh”, por kur Eskun, ashtu quhej boshnjaku, e pyeten për emrin e shalëgjatit nga Rugova nuk diti ta thotë, i doli nga mendja. Dikur ranë në ujdi që kalin t’ia shiste të zotit me çmimin që e mori nga i rugovasi pa fituar asgjë tregtari.   

*

Gjinkallat bëheshin edhe më të zhurmshme. Në largësi dëgjohej ndonjë zë i thekshëm shpendi, të cilit duket ndonjë grabitqarë ia zhveshi pendlat, sepse nuk u dëgjua më. Rrija dhe vëzhgoja, duke u përpjekur sa më shumë që ta dëboja gjumin nga qepallat që filluan të më rëndonin si atëherë kur rrinim në pritë sipër bjeshkëve të Hajlës që të mos binte shkau në Rugovë. Edhe atëherë kështu me kotte gjumi, megjithëse orët e para isha i freskët dhe besoja se do të rrija deri në mëngjes pa e lëvizur qerpikun, por dikur sa më shumë që freskohej koha aq më shumë më rëndonte koka dhe me mbylleshin sytë. 

... Një dashamir imi, shok lufte, erdhi një ditë mysafir dhe pas një bisede për kohën, ushqimin, të korrat dhe shëndetin, ma solli rrotull: “Të rinjtë e sotëm po mendojnë se cubnia asht trimni. Kanë dalë grupe të rinjsh, me krye ndër gërshanë dhe u bien hallkut nëpër ahure. Nuk e dinë që shkojnë si qeni n’rrush”. Me ngacmonte diçka, pse ma thoshte këtë punë mua kodër mbas bregu, por nuk dija si t’ia ktheja. Dikur ma tha troç: “Janë përhapur fjalë që djali yt, Bardhoshi, ka marrë rrugën e cubnisë!”

M’u duk se më ra trari i shtëpisë mbi kokë, megjithëse zemra ma ndiente që do të më thoshte diçka të keqe. E  pashë me vërejtje mysafirin, por ky pavarësisht nga shikimi im me shigjeta, vazhdoi: “Po ta them unë, para se të ta thotë dikush tjetër, apo edhe më keq, para se të ta zërë dikush derën dhe të të dërgojë pleq për t’u ankuar për djalin tënd që ia la shkret ahurin!”. Prapë e pashë me vëmendje. Sikur të qëllonte dikush tjetër keq do të kalonte, por Prenin e kisha vëllam, në luftën e fundit bashkë ishim dhe një Zot e di se si shpëtuam, sepse pak kush mbeti gjallë nga ajo betejë. Të mirat e të këqijat i ndanim vëllazërisht. Ai mund të më thoshte çka t’i shkrepte në mendje, atij s’mund t’ia ktheja fjalën. Nuk bëzajta, m’u duk se m’u rrotullua bota, çatia më ra mbi kokë. As ai nuk më foli më shumë, ndenji edhe pak, e shkoi. Madje aq rëndë më erdhën fjalët e tij, saqë nuk dola as ta përcjell deri të dera e oborrit. Nuk lëviza fare, këmbët m’u rënduan plumb.

Pasi iku Preni, gruaja hyri brenda dhe më pa me vërejtje, nuk më foli as unë nuk i fola. Isha i zemëruar në djalin, por nuk doja t’i thosha asaj asgjë. Më parë të marr vesh si është puna e pastaj do të vendos...    

*

Nata ishte në të thyer. Hëna e lante fushën sa të shihte syri, por nata dorëzohej duke ia lëshuar rrugën ditës që tashmë në largësi dukej si feksim i zbehtë. Hëna më përcolli me orë të tëra gjatë natës. Sa më shumë që kalonin minutat e orët, aq më i paduruar bëhesha. Gati isha në shtërzim të forcave kur e pashë në largësi, gati në fund të kodrave të Dydeshit një hije që vinte duke u kalamendur, me gjithë ecjen e shpejtë sesi me erdhi. Këtë hije e njihja nga ecja, shalakatej si unë. Vinte ai që e prisja. Në thellësi të shpirtit lusja Zotin të mos vinte kurrë dhe të mos përballesha me të. Fillova të shqetësohem jo nga frika, por Zot, mos e provo askënd... 

Unë edhe më parë kisha vënë në thumb koka njerëzish dhe nuk më rrihte zemra aq me furi, sikurse filloi të më rrihte tash. Më bëhej se donte të ma shpërthente gjoksin, frymëmarrja m’u shpejtua, mezi ngopesha ajër. Po të isha në dhomë sigurisht do t’i thosha dikujt: “Hape derën se plasëm nga vapa!”. Por këtu rrija i shtrirë në vijë uji, ndërsa përreth shtrihej fusha e paanë deri të bjeshkët e Burimit të Drinit. Ndjeva se m’u mbështoll në stomak, më vinte mundim, vreri më erdhi deri të gryka. Nuk frikësohesha, por...  sa vështirë ishte... 

Dikur në prita zemra m’i rrihte brinjët nga mllefi e urrejtja për armikun, prisja me ethe të më afrohej në thumb të pushkës, pëshpëritja ulët lutje që të isha sa më i qetë, të mos merrja frymë në çastin e duhur dhe të mos bëzaja në fraksionin e sekondës kur duhej të shkrepja pushkën. Dhe kur i barazoja të dyja këto: ndërprerjen e frymëmarrjes dhe barazimin e shënjestrës me cakun, fill pastaj dëgjohej një krismë e thekshme, që e trandte qetësinë e mëngjesit ende të muzgët, që bënte të oshtinte lugina dhe i kthehej jehu nga bjeshkët e larta të Zhlebit e të Rusolisë. Nata e qetë çahej e copëtohej në thërrime si qelqi. Pastaj dëgjohej një e rënë me zhurmë. Dhe përnjëherësh ia nisnin të lehurat e qenve me tërbim, një herë ata më afër krismës, pastaj të tjerët më larg, ndërsa në fund ngrihej një lehnajë e tillë në gjithë katundin saqë të bëheshin veshët si tupani i Avdi Magjupit.

Kësaj radhe megjithëse zemra me gufonte nga mllefi, shpirtin e kisha të zbrazët, me mungonte urrejtja. Turbullimi me bënte të me ushtonin veshët, se si me dukej vetja: i vetëm, i humbur, me një gropë në gjoks që ndonjëherë ishte më e zbrazët sesa honet e Bjeshkëve të Nemuna. E dija se duhej ta kryeja betimin që ia dhashë vetes, e dija se më kështu nuk do të shkonte, po bëhesha përrallë në katund dhe në krejt Nahinë. “Ma mirë qiri i fikun se qiri i fëlliqun”, ma kishte përsëritur sa e sa herë babai, ndjesë pastë. Më mirë ta vrisja unë trashëgimtarin tim sesa ta vrisnin të tjerët me turp dhe të shkonte gjakhupës. Pastaj m’u kujtua diçka dhe me kapi dëshpërimi: Pse nuk e lashë të shkonte me komitet në ndjekje të shkive që kalonin këndej mbasbjeshke dhe vrisnin e plaçkitnin? Pse i dola cung dhe e turpërova kur ia mora pushkën nga krahu dhe i thashë të kthehet të gjëja, ka kush e lufton armikun? Ai më pa gjatë, shtrëngoi nofullat keqas, deshi të thoshte diçka, por prapë nuk e tha, vetëm ofshau dhe uli kokën e iku. Unë një djalë kisha, me dhimbsej dhe pata frikë mos me vrasin shkitë. Sa e pata martuar, e ai bëri turr në mbrojtje të kufijve, thuajse nuk kishte të tjerë plisbardhë.     

... Dhe një kohë të gjatë, vrojtoja çdo lëvizje në shtëpinë time, para se të merrja një vendim të tillë, që duhej ta përfundoja sonte. Përcillja djalin ditën dhe natën. Pastaj kur m’u hoq gati krejtësisht dyshimi, i thashë vetes: këto që flasin hallku vetëm rrena me bisht janë. Përpiqesha ta ngushëlloja vetën, apo dëshiroja të besoja se e braktisi cubninë dhe më shpëtoi me faqe të bardhë, kur ai përnjëherë një natë u zhduk fare, nuk erdhi deri në mëngjes. Nuk më zuri gjumi. Rrija në shtrat dhe përgjoja. Kah mëngjesi e dëgjova kur erdhi vjedhurazi, hyri ngadalë në oborr, u përvodh në shtrat dhe pastaj fjeti gati gjithë ditën. Unë u zgjova dhe sillesha si i përhumbur nëpër oborr pa marrë punë në dorë, nuk përqendrohesha në asgjë. Një djalë ma fali Zoti. Dhe ai... 

Kjo ikje natën u përsërit edhe pas dy ditësh. Zgjuar e prita derisa u kthye. Prapë nuk i thashë asgjë.  

Të nesërmen e pyeta gruan e djalit: “Nuse, si i ke punët me burrin?”. Ajo më shikoi me habi dhe ma ktheu: “Mirë babë, kurrë nuk ma tha asnji fjalë të randë. Ashtë i kënaqun me mue!”. 

Tash ishte radha ime të habitesha: “Por nuse, - i thashë, -pse atëherë burri po të ikën natën nga shtrati?”

Ajo u habit edhe më shumë me këtë vërejtje të papritur timen dhe nuk e tha asnjë fjalë, vetëm rrudhi krahët. Unë vazhdova: “Kur e lëshon gruaja shtratin natën, burri duhet të brengoset dhe pastaj nëse nuk bën ndryshe, duhet ta kthejë sa më parë në shtëpinë e babës. Kur ikën burri natën nga shtrati i gruas, duhet pyetur gruaja për psenë”, - ia hodha pak i dëshpëruar me shpresë se do të nxirrja diçka më shumë duke e prekur në sedrën e saj. 

Por bija e fisit ma ktheu flakë për flakë: “Ai nuk e lëshon shtratin për gra të tjera se i dal boll unë”. Kjo ishte shuplakë për mua, por edhe këndellje. Pra, ma hoqi dyshimin se shkonte me gra të tjera: lapërdharët shkonin si qeni në rrush, merrnin ndonjë plumb para ndonjë dere apo duke kërcyer nga dritarja dhe bëheshin gazi i botës. Mirëpo, ma rriti krimbin e dyshimit për diçka tjetër, që ishte jo më pak e rëndë.

Të njëjtën gjë e përsëriti edhe pas një jave. Atëherë vendosa t’i vihem prapa. Por ai qëlloi shumë më i shpejtë, kështu që dikur me iku sysh, prandaj u shtriva këtu ku jam, sepse isha i sigurt se këndej do të kthehej. Mendoja: do të jem më i fortë dhe më i vendosur, por shoh se po ligështohesha sa më shumë që ndiej afrimin e hijes së tij, me pushkë krahëve, me një dyshim në mënyrën se si kthehej para e prapa dhe me ecjen e shkathët si të një maceje a të një cubi të thekur.

Duke i picërruar sytë, më shumë e ndieja sesa që e shihja, m’u duk se hija sa vinte e bëhej më e madhe, megjithëse ende ishte larg për ta vënë në thumb. Zemra me rrihte më me forcë. M’u duk se zemra do të me dilte nga kraharori, frymëmarrja filloi të më vështirësohej, sytë që dikur shihnin pingul si të shqiponjës, ashtu ishin të mprehtë e të kthjellët në çdo situatë, filluan të me errësoheshin, m’u veshën me perde të turbullt dhe nuk shihja as siluetë, as njeri. –“Eu, po kjo e zezë ditë, e rroftë kafsha e zezë” – m’u duk se tha dikush në vend timin.

Pastaj kur hija doli pas shelgjishtes, në rrah, m’u bë se hëna e ndriçoi me tërë lumin e rrezeve të veta të fundit. Se si m’u duk ai burrë i larë në dritën e hënës: meit me fytyrë të bardhë - të bardhë si i lyer me gëlqere, dikur m’u paraqit si fantazmë që më afrohet të më marrë me vete në varret e frikshme. Duke me ushtuar koka më doli parasysh arka e varrit, e çelur, ku shihej vetëm fytyra e Bardhoshit dhe dëgjohej vaji i grave. U rrëqetha kur m’u parafytyrua se si e vajtonte e ëma djalin e vetëm, se si më shihte mua me urrejtje e tërbim, duke ma drejtuar gishtin si vrasës, ndërsa të tjerët vetëm heshtnin apo qanin në heshtje.  ‘Zot, ma kthjello mendjen!”, m’u duk se bëra lutjen e parë zëshëm pas shumë vjetësh.

Sa e rëndë detyra që ia dhashë vetes! Sa vështirë ta kryeja këtë punë që e mendoja me ditë e net radhazi. Më rrihte një çekan në tëmtha, me dukej se do të ma çante kafkën.

Pastaj kur hija m’u afrua shumë, ndërsa unë nuk lëvizja nga vendi ku fshihesha si cubat, mbaj në mend kur e pashë për herë të fundit turbullt, ndërsa e shtrëngoja pushkën me të dyja duart dhe m’u duk që hija e djalit tim, Bardhoshit, po rritej njëherë sa Kulla, pastaj vazhdoi të rritej edhe më dhe u bë sa Shpati i Rosulës. Dhe, dikur m’u bë sa bjeshkët e Rusolisë.

Me kujtohet si nëpër mjegull kur hija u step, kur më pa befas, derisa unë përpiqesha të shënjoj në të turbullt. Mori vrapin të shtrihej në një pritë, por pastaj u ndal kur më shqoi kush isha. Fjala e fundit, të thëna prej tij, që më kumboi në natën e qetë si kambanat e kishës së Zllakuqanit:

“Babë, çka ban këtu?” 

Dhe pastaj rrëshqita në honin e errët të shpellës së pafund.

Nuk mbaj në mend më asgjë...

Prisja në pusi djalin tim. Zot mos e vë në sprovë askënd si mua. I doli zëri se ua shkretonte ahuret njerëzve dhe ua vidhte gjënë e trashë e delet. Gjë më të rëndë nuk kishte në faqe të dheut: T’ia drejtoje grykën e pushkës gjakut tënd, si armikut më të egër, të lusësh Zotin që të të mbajë sa me kthjellët që ta kryesh detyrën si duhet, Zot, më kurse nga tundimi! 

Por Zoti ma mori kthjelltësinë, ma mori edhe mendjen, m’i shtangu gishtat. Për herë të parë nuk me shkrepi pushka në pritë. Fuqia e tij ishte më e madhe sesa vullneti im. Ai nuk më la të shtie në gjakun tim. Me paralizoi.

Kur me doli kllapia pash se dielli e vërshoi gjithë Lugun e Drinit. Djali më rrinte mbi kokë, i zbehtë dhe i pikëlluar. Kur u ndërmenda mirë dhe e shikova me vëmendje sikur të zgjohesha nga gjumi i rëndë, m’u duk me një shkëlqim tjetër. Ai më pa me përgjërim dhe më tha: “Babë, të betohem në Zot e në qiell se kurrë më nuk do të më presësh natën dhe kurrë më nuk do të turpëroj. E paça lënë cubninë për jetë e mot”.

Heshta dhe ia ktheva shpinën, ndërsa nuk dija se a bëra mirë apo jo, por e di se nuk i fola edhe një kohë të gjatë. Ai më shmangej, sepse ende ma kishte drojën, unë nuk doja ta kujtoja më atë natë. 

Bardhoshi im fjalën e mbajti, kurrë më nuk doli për cubni. Por unë zgjohesha natën nga gjumi, mezi shkëputesha nga ankthi. Me paraqitej mëngjesi kur rrija në pritë, ndërsa hija e djalit rritej-rritej derisa ma zinte frymën dhe zgjohesha i mbytur në djersë, tregonte Zhuja i Berishëve para nipave të tij shumë vjet më vonë.