Zemra Shqiptare

  https://www.zemrashqiptare.net/


Dialog i Kozeta Zylos me poetin Pirro Loli

| E diele, 02.05.2010, 09:48 PM |


Majtas Spiro Dede, Xhevair Spahiu, Pirro Loli, Kozeta dhe Qemal Zylo
Majtas Spiro Dede, Xhevair Spahiu, Pirro Loli, Kozeta dhe Qemal Zylo

SHKRIMTARI JEP URDHËRA LOTËSH...

Nga New Yorku, prill 2010

( Dialog i Kozeta Zylos me poetin Pirro Loli)

Shkrimtari i mirënjohur Pirro Loli gjithmonë e tepër po tërheq vëmendjen e kritikes dhe te lexuesit.

Ai ka nisur te shkruaje qe nw vitet 70` shtypin e kohës me një vëllim me tregime I dhjeti nga tanët”. vonë iu hoq e drejta e botimit për 15 vjet dhe nga viti 1990 ka shkruar shume libra prozë dhe poezi. Pirro Loli ka marrë pjesë një kongres ndërkombëtar për perspektivat e letërsinë moderne shek.XXI Vashington( qershor 1997), festivalin e poezisë Lodevë Francës( korrik 2008) si dhe ne festivalin ndërkombëtar Durrësit(shtator, 2008). prill vitit 2006 është dekoruar nga Presidenti i Republikës me “Medaljen e Mirënjohjes’’për nivel lartë estetik veprimtarisë letrare e publicistike..

Ka botuar Athinë dhe Tiranë këto vepra:

ROMANE:

Lotët e diellit

Intervistë me një gur

Qeni plastik

Piramida prej mjalti

Dashnorja misterioze

Qyteti me dy kate

Rrokje kryq

ESSE:

Itaka brenda meje

Kosova , saga e Ballkanit(me bashkautor)

Sirenat

Unë agjenti i CIA-S, m.H.

POEZI:

Drita e vetëtimës

Dhimbja e urës

Dritaret e shiut

Vdekja e trëndafilëve

Urdhëri i lotit.

?

?

?

Zoti Loli në veprat tuaja letrare ju paraqiteni si një shkrimtar i talentuar, ku e gjeni shumë frymëzimin tuaj?

Frymëzimi vjen pas kur ti bredh pas bukurave. Domethënë kudo. Njeriu i ngre antenat nga dritat e zemrave njerëzore nga e mira dhe e veçanta, e gjen bukurën edhe kur ecën midis koshave plehut. E bukura gjendet kudo, natyrë, punët e njeriut, letërsi e arte dhe kryesisht shpirtin e njeriut e veçanërisht nw figurwn e femrës, gjithmonë është i paeksploruar.

krijimtarinë tuaj sa e shprehni botën tuaj personale dhe cilat momente kanë ndikuar shumë personazhet e romaneve?

Nuk gaboj them se romanet e mia shpreh plotësisht ose aspak vetveten. Jeta e njeriut ka mijëra raste e momente dhe nuk është e thënë çdo gjë futet libër. epiqendwr çdo krijimi është njeriu. Domethënë e panjohura. Rruga për te njeriu është shumë e gjatë. Kur bën zbrezësh tek ai, duket humnerë e dridhen gjunjët, kur bën ngjitesh te njeriu, shkasin këmbët e thua çmal i lartë. I ka fshehura dhe zemrën dhe trurin. Aftësia e krijuesit qëndron aftësinë e vëzhgimit, seleksionimin dhe gjykimin e tyre. shikosh do thotë mbjellësh. Jo tëra metalet kanë vlerën e floririt e argjendit. Shkrimtari fillon atëherë kur mendon atë “send”të bukur ka gjetur tua japë tjerëve. Është thënë se letërsia është dorë e shtrirë, dikush e quan “puthje”, pra, sidoqoftë, je kërkim një tjetri. Kjo mund jetë vetja ose jo, e kjo veç e rrit përgjegjësinë.

Ju shkruani pothuajse gjitha gjinitë letrare, cilat nga këto gjini ka ndonjë magji veçantë për ty?

Një shkrimtari ma bëri këtë pyetje i thashë se proza është themeli i familjes, si gruaja ime, ndërsa poezia është si dashnorja. Proçesi krijues nuk ka receta. Shkrimtari pëlqen atë i vjen për mbarë. Ky proçes i ngan dashurisë. Askush nuk bën dashuri për planifikuar një djalë a një vajzë. letërsi dhe dashuri i rëndësishëm është procesi jo qëllimi. Ka shumë shkrimtarë provojnë shkruajnë gjitha gjinitë, siç ka tjerë një gjini tjetër u duket e huaj. Shkrimtari ka nevojë zbrazet ku e si , pothuajse është intuitive. Për mua e rëndësishme është kur shkruaj prozë, mendoj si poet., sepse për mua poezia është shkalla e lartë e pasqyrimit artistik, ose si i thonë luksi intelektual. Është si e paarritshmja, ose dashnorja ëndërron.

librin “Urdhëri i lotit”, ju i keni kushtuar poezi mjaft te ndjera Nënë Terezës, si poet a keni hasur vështirësi dhe a keni dalë dimensionet e dëshiruara pasi Nënë Terezës i ishte mohuar atdheu, apo jo ?

Natyrisht qëndrimi i shtetit diktatorial ndaj njerëzve shquar kombit përbën jo vetëm një akt turpshëm, por dhe kriminal. Kjo dihet, por për mua libri “Urdhri i lotit” ka qenë disi një libër kurth. Sepse Nënë Tereza është një mit, një tabu botërore dhe dihet poezitë për mitet janë rrezikuara. Mendoj se këtë e kapërceva sepse shenjtores unë i shtova dhe poetin e midis tyre dhe një hapësirë madhe toke si pronë e satanait, unë e kam quajtur “toka e gjarprit”. Kjo e ka shtuar dramacitetin e veprës dhe ka nxjerrë pah jo mitin, por thjeshtën e thjeshëve ndryshe quhet shenjtorja e madhe.

Sa vend zene krijimet erotike ne veprat tuaja?

Dëshira poetike është dhe dëshirë erotike. Nuk është thënë kot, artisti është biri i erosit. Unë e pranoj përqasjen. dyja krijojnë kënaqësi brendshme fiziologjike, ankthe, frymëzim, ndjenja, intimitet, “elektricitet”. Shfaqjet erotiko-letrare kanë bëjnë me dy figura bazale, gjuhën dhe gruan. dyja mundësi pafundme shprehjeje. pranuara dhe si tabu dhe si domosdoshmëri për ndryshuar. Por mos harrojmë qytetërimi është gjininë mashkullore. Akti seksual dhe akti krijues duhet jetë jo rutinë ,por akt i veçantë njohjeje. Njohje e përveçme. Unë mendoj se letërsia është gjithnjë erotike, gjithnjë gjendje epshi. Ndoshta M.Kundera e tepëron kur thotë se nuk duhet pranohen romanet pa seks, por unë mendoj se erosi duhet trajtuar si domosdoshmëri fiziologjike etiko morale dhe sidomos estetike. letërsinë cilësore asgjë mjerëzore nuk është e huaj. Pa dashuri jeta do ngjante si Saharaja, ndërsa romani si letër e bardhë. gjitha romanet e mia erosi vendin i takon jo si qëllim vetvete por si pjesë integrale e jetës…

krijimtarinë tuaj vëmë re një prirje perëndimore ose jashtë tradite. Kjo është influencë e letërsisë moderne apo preferenca juaj?

Mund jetë edhe influencë por mendoj se tepër ishte prirje, përpjekje për krijuar realitete tjera, ose mënyra tjera shprehjeje. Nuk duhet harrojmë , njëkohësisht, se çdo shkrimtar botë ka korifejtë e tij, si thuash, ka etërit e vet shpirtërorë. Kur nuk e gjen veten lartësive tyre je i detyruar zbresësh, hash bukë e gjizë., por akoma nuk i ke shpëtuar ndëshkimit tyre. Shkrimtarët e mëdhenj janë dhe diktatorë mëdhenj. Duket sikur marrin prej dore nëpër gjurmët e tyre e tregojnë majat e letërsisë e , befas, ti gjendesh buzë greminës. Poeti i vertetë lind kur rrugë fillon lërë gjurmën e vet. Unë mendoj se influencat duhet jenë vetëm si ushqim shpirtëror vitaminoz. Shkrimtari e ha mollën pa ia ndjerë vitaminat. Kështu duhet jenë dhe influencat, shkolla, jo nota kopjuara..

falni tu ndërpres pak, ju dolët një problem mprehtë sot përbën një dukuri gjithëpërfshirëse letërsinë shqipe, imitimin e letërsisë perëndimore. A është kjo një dukuri pozitive apo..?

Po, Kozeta kjo është e vertetë. Ne kishim aq shumë nevojë hapeshim, ti shkallmonim edhe piramidat e artit dhe kulturës. Fatkeqësisht ne ishim shumë vonuar, pra dhe shumë etur e uritur për njohje reja për perëndimin kishin se 100 vjet diheshin e praktikoheshin liri. Kjo qe e veçanta jonë. Por krijimtaria është komplekse se kaq. gjithë shkrimtarët eksperimentojnë. Nëse poeti dashuron një tjetër, ai dashuron tek tjetri vetveten. Këtë dashuri e provojnë gjithë, problemi qëndron tek ndarja, tek shkëputja. D.m.th.,dashuro dhe ikë, largohu. Nëse je i zoti ecësh paralel me profesorët e tu, lumtë, nëse nuk ndahemi dot nga çifligu i tyre atëherë ne e duam veten pak sepse jemi padenjë për vetëdashje.

Pothuajse gjashtë romanet tuaja lehtësisht konstatohet se njeriu shqiptar ngatërrohet hapësirë dhe kohë. Mos e kemi gabim, apo... ?

Jo nuk e keni fare gabim. Është e vërtetë se unë nuk e

respektoj as kohën , as hapësirën. Madje as vdekjen. Unë

ngjall Luigjin e 14, Neronin, Makiavelin...Mua vdesin

dhe ngjallen personazhet dhe kjo sepse dua ta tonoj

ngjarjen apo njeriun atje ku mjetet e shprehjes gjuhësore

janë mëdha. Disa personazhe jetojnë jashtë kohës

sime, p.sh, disa vdesin vitin 2020. Shumica e njerëzve

mi jetojnë dhe veprojnë ëndrra. tillë do gjeni te

“Qyteti me dy kate, “Piramida me mjaltë”,“Dashnorja

misterioze”,”Rroke kryq” etj

?

Kozeta, Këtu unë nuk jam origjinal. këtë na i kanë mësuar Homeri i lashtë për mos përmendur Faulknerin, Prustin, Xhojsin, apo modernin e Evropës Kafkën.. letërsi ndryshon edhe rrjedhja lineare e kohës dhe vendosja e sendeve hapësirë..E dini ju se dita e

sotme ka filluar mijëra vjet parë? Ndoshta këtë diel

po e shijon dhe ndonjë nga niprit a mbesat tona nuk ka

lindur akoma...Problemi është i thellë dhe nuk mund

konsumohet me pak fjalë. Është raporti i shkrimtarit

me realitetin. Me figurën artistike. Është fjala për ta

përmbysur botën e njohur shprehjes..Alternativat

shpirtërore poetëve janë rrezikshme se

politikanëve. E kini dëgjuar, Cari kishte shumë frikë

Tolstoin se sa milionat e turmave ruse... Ndaj Platoni i përjashtonte poetët nga republika e ideve...

prozën tuaj, duke futur edhe ese-, ju ringjallni vazhdimisht mitet. A

ka bëjë kjo me stilin tuaj ?

Makar ishte kështu. Miti është shtrati i letërsisë

botërore. Sepse miti si letërsia i përket imagjinatës, sepse

miti si letërsia është projeksioni idealizuar i jetës, sepse

miti si letërsia jep ato mesazhe e imazhe flasin dhe

afrojnë me hyjninë një realitet tjetër, e pra, sepse miti

është kryeletërsia e botës.Njeriu nuk rri dot pa mite, po

vdiqën mitet e mëdha është rreziku i vërshimit miteve

vegjël. ne shqiptarët i zëvendësojmë shumë lehtë.

krijimtarinë time, nuk vjen zor ta pranoj , jam

Kundër miteve e tabuve pamerituara. Këtë nuk e kanë

qejf mitet e vogla dhe tabutë ”që kanë zënë myk ndër tempuj”...

Ju keni shkruar një libër tërë me ese, ku analizoni disa maja

letërsisë botërore. Sa për ilustrim, çe lidh Pirro Lolin me, fjala vjen, Frans Kafkën?

Na duhet shumë kohë flasim për këtë, por sa për

ilustrim: pëlqen Kafka sepse është përfaqësuesi i një

letërsie madhe,enigmatike, është shprehës i dëshpërimit

njerëzor. Proza e tij është një thikë shpon e pret mishin

e trupit vet.(domethënë dhe trupin tim). Është poet i

prozës, oh!, Ai, as fillim as fund, por pamundësi e

infinitiv. Bota kafkiane është diagnozë qelizore e njeriut

, indiferenca dhe metamorfoza, është vetgjyqësia

psikoanalitike, pafajësi dhe krim, çlirim dhe

skllavëri...Shkurt, është krijuesi i një letërsie moderne

Evropë ose krijuesi i johistorisë.

Si janë vlerësuar esetë e tua Shqipëri dhe a mund na

thotë shkrimtari P.Loli si po përshtatet me klimën

artistike Tiranë pas kthimit nga emigrimi ?

fakt janë pritur mirë nga ata i kanë lexuar.(them

kështu se na ndodh flasin shumë ata nuk exojnë)

Janë shkruar dhe analiza entuziaste dhe serioze. Por,

zonjë e nderuar,duhet jemi ndërgjegjshëm,

mos presim shumë nga Shqipëria jonë e dashur. E

para se ne kemi munguar për një kohë gjatë dhe e dyta

sepse kultura shqiptare është kaq e ngatërruar dhe e

pleksur me shkuarën e saj regresive, sa jo rrallë herë,

nuk arrin dot shohë ku i ka vlerat e saj. Kjo ka bëjë

me atë vetë jo me ne. Ndaj ka ardhur koha raportet e

poetit me atdheun jenë realiste, pa buzëkuqe e

pa psherëtima patriotike. Sa për klimën (antiartistike)

gjeta Tiranë, mirë mos ma kishe bërë fare

këtë pyetje, por tani do përgjigjem. Mua duket se kam

ardhur një kurbet dytë vendin tim. Mbase kanë

rënë shumë shira e patëm dhe përmbytje.., Nganjëherë

duket sikur dikush do kërkojë pasaportën si

Athinë. Unë, i huaj atje botë dhe i huaj

Tiranë...Ky vend është dhe nuk është imi.Jam dhe sjam

. ngop dhe nuk mjafton. Qenka e vështirë

jesh i huaj brenda vetes. Megjithatë, nuk do ta ndërroja

me asnjë tjetër Tiranën time. Por shkrimtari këtu, veç

tjerash e paska vështirë sepse nuk ka shtyp letrar,

nukka solidaritet vlerash, nuk ka jetë intelektuale.. Dhe

problem, për mua merrem dhe me kritikë, është se nuk

gjej dot cili është shkrimtari i dytë , i tretë a i katërti me radhë...sepse, gjithë janë parë (?!). Disa

klane vogla shtyp reklamojnë vlera dyshimta, për

mos thënë atë Xhojsit madh: “Suksesi është

vdekja e talentit”...Jemi akoma pas kuptojmë një

vërtetë madhe pak dhimbshme, se gjyqi ndaj vlerave

letrare do jetë i pamëshirshëm se Gyqi i Fundit.

Sa dhe si ka ndikuar natyra e Zagories konceptimin tuaj artistik?

Mos prisni tu them ndonjë gjë pozitive. Atje, vërtet

duket sikur lartësohet shpirti, se afër qiellit je, por

përrenjtë, gurët dhe honet hanë .Dhe kokën thyen era...

Ideja ime për vendlindjen,përjashto krenarinë e verbër si

fatalitet, është komplekse. Jam kundër psikologjisë

mburrjes se jam nga lartësitë e maleve apo burimet e

zallit, madje dhe kundër gjoksit për histori lavdishme.

Ju lutem , lejoni jem i zakonshëm. Kaq. Kam

shkruar një libër tërë për këtë ide. Dhe nuk kanë

kundërshtuar dot se vendlindja fokusin e poetit është

dramë dhe fatalitet. Dhe jotja, e dashur Kozeta, prandaj i

jemi larguar fatit. Fshati ynë akoma nuk i ka shkruar kronikat dhe dramat e braktisjes.

A mendoni se krijimtaria juaj letrare do tu rezistojë kohrave?

Nëse ju kuptova drejt, mund them se libri nuk ka

qëllim përleshet me kohrat. Nëse ai ka arritur

bëhet kronikë artistike e një brezi a një kohe, ai

vetvetiu ka drejtë flasë dhe pas autorit tij. Pas

autorit atij i mbeten dy rrugë, flasë nëse ka gjë për

thënë ose harrohet mosekzistencë. Por, zonjë e

nderuar, lejo pak largohem nga vetja. Për veprat e

mëdha fama dhe lavdia vijnë pas vdekjes. skenën e

vlerave qëndrueshme, gjallët janë duel

vazhdueshëm me vdekurit. Disa , pak fare, gjallë i

fitojnë duelet, por shumicën e fitojnë vdekurit.

Kuptohet ata vdekur nuk janë shtyrë reklamave,

ose ata nuk janë kuptuar nga bashkëkohësia. Kujto,

Shekspirin, Gëten, Kafkën,Pesoan, Xhojsin...Pas vdekjes

këta ngjajnë me Zotat, ose me autorësinë e botës.

Zoti Loli krijimtarinë tuaj lehtësisht vihet re

përdorimi i fjalës me ndjeshmëri lartë. A mund

flasim për mundësi gjuhës apo aftësi autorit.

Duhet flasim për parën. Pa dyshim, gjuha shqipe

është një gjuhë e madhe me mundësi pakufishme

shprehjeje, por unë dua ta shfrytëzoj rastin për ta

shprehur frikën time. Ndërsa pranojmë gjithë se

gjuha shqipe qëndroi si e vetmja kështjellë, nuk ra

qindra vite lufte e me perandori agresive përpara..., sot

rrezikohet kohë paqeje nga perandoria agresivo-

qytetëruese, globalizmi. Kemi bëjmë me një magnet

kolosal planetar, thith e përthith çdo gjë vogël e për

ta kthyer anonimitet. E, ndërsa shoqëria tërësi me

institucionet e veta, lutet globalizohet, nuk kuptohet

mirë rreziku i kanoset gjuhëve dhe kulturave vogla

do veniten deri shuarje.

Dalim kështu te roli i shkrimtarëve. Vetëm këta mbeten jo vetëm kështjellarë natyrshëm për

mbrojtur bedenat e gjuhës, por dhe krijues saj. Pa ata

rrezikohet gjuha nga brenda dhe nga jashtë,... rreziku

është epidemik fonetikë, morfologji e deri ne

bedenat e qëndrueshme strukturave sintaksore. Për

mua dhe vetëm për këtë, shkrimtari dhe artisti lidhet

me gjuhën, duhet trajtohen si institucion politik dhe

shoqëror. Por,...mund rrimë dhe rehat se

“fatmirësisht”ministrat tanë kulturës nuk kanë vërë

veshi, pa le kuptojnë Eliotin thoshte se niveli i

një gjuhe matet me nivelin se mu ku e ka poezinë.

Pse u ndaluat shkruanit 15 vjet rresht kohën e diktaturës ?

Sepse diktaturat kanë gjithmonë drejtë.

Cilët janë shkrimtarët shqiptarë dhe huaj preferuarit për Pirro Lolin?

Nga shqiptarët po përmend vetëm ata kanë vdekur se...

Pse ?

Sepse gjallët mund harroj, ose ti përmend si emra

listë, do zemërohen. Preferoj Bogdanin me

“Këngën e sibilave”,J.Deradën me gjitha, Naimin e

gjuhë se ka merituar mbiemrin”Shqipëria”, Cajupin për

motivet e dashurisë dhe humorin, Mjedën për

muzikalitetin e vargut, Migjenin për revolucionin e

formës, F.Reshpen si një nga lirikët spikatur; pa

dyshim Lasgushin,Kutelin, Koliqin, Fishtën.

Nga huajt kam shumë dashur, por profesorët e mi

quaj, Lorkën, Stivensin, Pesoan, Kavafin, kurse

prozë kam akoma shumë

si,Kazanxaqin,Kafkën,Folknerin, Xhojsin, Prustin , pa

harruar Gogolin, Cehovinçhovin, Heminguein...

Po, se desh harrova, tepër se gjithë respektoj veten. Nuk bëj shaka.

Si shkrimtar me përvojë pasur, çfarë do tu këshillonit krijuesve rinj ?

E para mos japin këshilla as për vjetër , as për rinj.

Tani, për mos ta shmangur mirëkuptimin e çastit unë

do vazhdoja dhe me tri këshilla tjera:

1. lexim,

2. lexim,

3. lexim.

Zoti Pirro, ju falënderoj përzëmërsisht për bisedën.

Edhe une ju falenderoj po aq perzemersisht per ftesen tuaj.

Bisedoi: Kozeta Zylo

New York, prill 2010

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?