Zemra Shqiptare
https://www.zemrashqiptare.net/
https://www.zemrashqiptare.net/
| E diele, 11.11.2007, 07:00 PM |
INTERVISTA
Piktori i mirënjohur Maks Velo, në një intervistë për Blendi Fevziun në emisionin e tij të përjavshëm të Tv Klan, “Opinion+”, rrëfen gjithçka për jetën e tij. Arkitekt, piktor, shkrimtar, Velo ndalet që nga ardhja në jetë në Paris, vala e ndjekjes dhe arrestimit e deri në koleksionin e mrekullueshëm prej një mijë veprash që disponon
Maks Velo: Kush me burgosi
 |
| Maks Velo |
Arkitekt, piktor, shkrimtar? Cili do te ishte percaktimi me i mire, qe une mund te perdor per ju?
Une nuk i kam bere keto gjera, ne kuptimin, as per falsitet, as per pasuri. Nuk mund t’i ndaj. Une kam kaluar nje aktivitet si studiues, kam shume botime, kam shume artikuj, rreth 20 artikuj i kam vetem per artin popullor.
Zoti Velo, jeni i lindur ne Paris, me mama me nenshtetesi amerikane, por dardhar ne thelb. Nje miksim shume i cuditshem...
Ne Dardhe kane qene 22 piktore ikonografe dhe kishin nje atelie ne malin Athos. Nje nga ata paraardhesit e mi ka qene nje nga keta prifterinjte ikonografe. Gjyshi, nga ana e babait, kishte nje sharre ne Janine, prisnin trupa dhe i shisnin ne qytet. Babai studioi ne Zosimea dhe pastaj ne Athine universitetin per mjekesi dhe u kthye. Tani te marrim gjyshin e mamase. Ne 1900 iken mergimtaret e pare nga Korca ne Amerike. Ishte Koli Kristofori, qe eshte dhe shqiptari i pare qe ka prekur token amerikane, bashke me 17 te tjere dhe mbas tyre shkuan dhe nga fshatrat, e nga te paret ka qene gjyshi nga ana e mamase. Mamaja lindi ne Boston dhe erdhi vajze ne Dardhe per te kaluar dhe disa kohe.
Dardhare qe niseshin drejt Amerikes, pa pasur nje informacion per te, besoj...?
Po, sigurisht, perderisa ishte grupi i pare. Babai punonte mjek ne Korce dhe ne kohen e Zogut drejtoria e shendetesise nuk kishte asnje okulist ne Shqiperi. Ndaj dhe e cuan ne Paris per specializim. Ne kete kohe vjen dr. Kristidhi nga Manastiri. Sidoqofte, babai beri specializimin ne Paris dhe une linda gjate kohes qe ai beri specializim, pra ishte dhe vellai tjeter.
Po me pas, babai yt ka banuar ne Tirane apo ne Dardhe?
Jo. Kur u kthyem, u kthyem ne Korce, prape, dhe ishte mjek ne spitalin e Korces. Gjithe ato vite i kaluam ne Korce, pushtimin italian, luften.
Mbani mend dicka nga ajo kohe?
Po, sigurisht. Madje kisha fotografi, qe m’i nxoren dhe ne gjyq, isha i vogel, me italianet.
Dhe perse vlente kjo fotografi ne gjyq?
Per te me thene qe isha fashist.
Ne c’moshe ishe ne ate kohe?
Atehere isha 4 vjec.
Si ishte Korca, qe ju mbani mend ne rinine tuaj te hershme?
Ne fakt, Korca ishte nje qytet me disa vlera te rendesishme, te trasheguara. Domethene, atje kishin shume rendesi te gjitha festat fetare.
Kishte meri midis myslimaneve dhe ortodokseve?
Qe te jem i sakte, nuk ishte problemi nese kishte meri, por qe kishte nje disnivel te theksuar. Nga lumi dhe nga ana tjeter, shihej disniveli i ndryshimit te menyres se jeteses. Pastaj ishte nje pazar shume i mire, shume i bukur, shume i gjalle, me gjithe zejet, ishin hanet, ishin gjashte hane.
Si ishte Korca e atyre viteve?
Korca e atyre viteve ishin qytet me nje jete shume borgjeze, me Birra Korcen, me kafene Kursalin, me koncertet qe jepeshin.
Kishte Kursal dhe ne Korce?
Po kishte.
A ka ndonje domethenie fjala Kursal?
Duhet te jete ndonje emer kafeje, ku shkonin keta jashte ne Athine ose ne Rome dhe e sillnin. Pastaj, me rendesi ishin dy kinema, “Maxhestiku” dhe “Lluksi”. “Lluksi” u dogj dhe ngeli “Maxhestik”, qe me vjen keq qe u transformua si sauna. Aty shihnim filmat.
Cila ishte shtysa qe ju coi drejt studimeve per arkitekture?
E para, qe ketu sa u celen institutet. Ishin celur pedagogjiket ne 47-48 dhe atehere filluan u celen me ndihmat e ruseve: bujqesori, mjekesori dhe inxhinieria, keto te treja. Meqenese une jashte nuk mund te shkoja dot.
Pse nuk mund te shkoje jashte?
Nuk mund te shkoja dot, se ishte puna e biografise.
Cili ishte problemi juaj me biografine, babi juaj kishte qene mjek?
Po, por ishte nje mjek, te cilin e kishin denuar dy here. Nje here Petrit Dumja me cetat e Kolonjes dhe nje here se kishte marre ilacet, qe kishte blere dhe i vendosi ne qilar. Nuk i dorezoi e ia konfiskuan, edhe e denuan. Domethene, ishte nje njeri jo i partise, ishte i terhequr, e cuan ne Maliq, ne Kelcyre, ne Burrel, mezi e kthyen, pra nuk ishte i pare me sy te mire.
Perse zgjodhet arkitekturen?
E para, nuk ishte arkitekture, por ishte Instituti Politeknik, ishte inxhinieri ndertimi dhe ne, disa, qe ishim me te mire, une dhe Petraq Kolevica te kursi yne dhe te tjere, na specializuan per arkitekture.
Kishit ndonje pasion ju, personalisht, per te?
Sigurisht qe kisha, sepse une vizatoja, vizatoja qe i vogel. Madje, isha akoma student, kur kam bere ekspoziten e pare ne korridoret e gjimnazit “Qemal Stafa”, qe eshte tani. Aty tek korridoret kam bere punet, qe i ekspozova ne Berat, Gjirokaster, Sarande, duke shkuar atje. Keshtu qe, ishte hera e pare, qe nje student ekspozonte dicka dhe pastaj ekspoziten tjeter e bera tek Tora e Durresit, se me cuan ne Durres dhe aty e restaurova Toren. Pastaj bera ne Tirane.
Ju thate se e kishit shume te veshtire te shkonit me shkolle jashte per arsye te biografise. A menduat qe duke u marre me art me biografine qe kishit ju mund te kishit me shume probleme?
Ti mua me njeh mire dhe une jam nje njeri i pasionit. Une nuk kam shume logjike ne kuptimin e zgjedhjes se ketyre gjerave. Cdo gje e kam bere me pasion, as nuk e kam bere per fitim, per poste, per grade etj. Pra, mua me conte pasioni drejt cdo gjeje dhe u dogja nga pasioni.
Si u dogje nga pasioni?
U dogja, sepse shkova ne Spac, eshte gati si ai ferri i kucedres.
A e keni mesuar ndonjehere, perse shkuat ne Spac, ka shume njerez qe shprehen sot, se nuk e dine shkakun real pse jane burgosur...?
Sic te thashe, une gjithmone kam vepruar me instinkt dhe qe nga viti ‘64 ka vizatimet e para abstrakt, qe i kam, se shpetuan, disa se i kisha ne France, e i mora ne ‘92.
Si i niset ne France?
I nisa me nje profesor francez, qe jepte shkolle tek gjuhet e huaja.
Ishte e mundur kjo ne ate kohe?
Tani, une shkova atje dhe e takova ne oborr. Kaq ishte e mundur dhe i nisa e i mora ne ‘92.
Ju pritet afro 20 vjet...
Po. Pra, une u mora me art abstrakt dhe u mora me analizen e artit primitiv shqiptar, sepse ajo m’u duk gjeja ku une mund te merrja dicka. Domethene, etnografia, guret e punuar, furrat, druvaret, kenget.
Ju keni pasur edhe nje koleksion, nuk e di nese e keni ende?
Kam pak, kam disa gjera dhe iu dhashe koleksionit te grumbullimit te skulptures popullore. Pra, cdo gje qe ishte primitive ne Shqiperi, mua me terhiqte dhe nga kjo nxirrja, dhe keto, po t’i shohesh tani, nuk jane vetem figura primitive, qe vijne nga nje burim i larget. Kjo me beri qe te mpiksem dhe te konsolidohem qe ne ‘64-en. Une bija gjithmone ne sy dhe nje pjese e ketyre artisteve, me detyra te posacme, i dinin te gjitha me saktesi se cfare kisha une ne sirtar. Ne fakt, kur me arrestuan...
Ata dinin me saktesi dhe cfare kishit ju ne shtepine tuaj?
Po, te gjitha gjerat.
Sigurimi?
Po.
Pra ju keni qene ne ndjekje te vazhdueshme deri nga njerez te aferm?
Vazhdimisht, sepse ishin te gjitha bisedat, te gjitha gjerat, ishin 10 vjet, 15 vjet. Qe nga ‘60.
Dhe ku u arrestuat?
Ne 1978, me 14 tetor.
Pra, per 18 vjet, afersisht, ju keni qene ne ndjekje. A e ndjenit ju kete ndjekje, kete kercenim?
Une ndjekjen e ndieja, por gjithmone njeriu ka nje shprese, qe kjo eshte kot, qe ata do te kuptojne, se une nuk kam asnje gje te keqe, se realisht nuk kisha asnje gje te keqe. Punoja shume dhe eshte nje pjese e punes dhe nuk ka se si, e para. E dyta, qe une keto gjera nuk i beja me imponim, nuk i varja mureve, i kisha ne shtepi, nuk kishte asnje gje. Por, pastaj precipitoi... Po te shohesh materialet e fundit te mbledhjeve te byrose, jane te tmerrshme, jane njerez perbindesha dhe t’i shohesh me radhe se si ato akuzojne dhe pastaj kapen ata qe akuzohen.
Cili ishte kercenimi, qe ju i sillnit shoqerise shqiptare?
Kercenimi ishte ky: Shoqeria jone ka pasur nje doze ligesie dhe e ka, ne nje mase shume te madhe.
Edhe e ka ende?
E ka akoma. Ne nje mase shume te madhe, nje berthame ligesie.
Ne ate kohe e ka pasur me shume?
E ka pasur me shume?! Ku shfaqet?
Sepse atehere mund te realizoje kete gje, tani nuk e realizon dot aq shume.
Ku shfaqet kjo ligesi?
Une kete e kam perballur tek koleget. Une kam disa vizatime te ’64-es, qe jane me rendesi, jo vetem per mua, por per historine e piktures sone dhe asnje nuk vjen ta bleje ne galeri. Asgjekund nuk blen dot nga ato dhe ata e dine kete, ja ligesia. Pervec spiunimit qe me bene, dolen 13 artiste atje, qe me akuzonin me sallen plot. Gjyqi im ishte i vetmi gjyq me artiste, qe u be me publik. As Mihallaq Luarasi, as Edison Gjergo, te gjithe, askujt nuk i eshte bere gjyqi ne publik. Gjyqet beheshin ne nje dhome. Kurse gjyqi im ne Tirane u be ne publik me ftese.
Ju u arrestuat ne 14 nentor 1978. Ku ishit momentin e arrestimit?
Dola nga shtepia, po shkoja ne trotuar, te trotuari i Demnerit, atje ku eshte tani bixhozi, aty me ka thirrur nga mbrapa hetuesi Dhimiter Shkodrani dhe me moren.
E mendove, qe ne momentin e pare, qe po te arrestonin?
Po, po, e dija.
Dhe ku iu cuan?
Direkt ne qeli.
Sa kohe qendruat ne qeli?
Gjashte muaj. Deri ne prill te 1979, kur u be gjyqi.
Keto gjashte muaj ne qeli ishit vetem apo me njerez te tjere?
Isha vetem pese muaj, kur u mbyll dosja, pastaj me futen dy veta. Nje pilot, te cilit i kishte ngjare nje aksident me avion dhe Gjergj Pecin.
Cila ishte akuza?
Akuzat, ato i formulonin ne nje menyre qe te goditeshe, qe po te kishe ndonje gje atje, ta varje veten ne moment. Ishte shume e rende.
Cila ishte akuza konkrete, qe ju bene?
Konkrete ishte, kunder vijes se partise, kunder artit te realizmit socialist, i degjeneruar, shoqerisht i demshem.
I pranuat keto akuza?
Nuk i pranova ne asnje gjyq. Domethene, ajo salla ka qene plot.
Ne c’date ju nxoren ne gjyq?
Ne 16 prill 1979, gjashte muaj pas arrestimit.
Mund te ma tregoni se si nisi?
Gjyqi u be ne gjykaten te Rruga e Durresit ne katin e siperm dhe ishte me ftesa. Erdhi mamaja, por nuk e lejuan te futet. E lejuan vetem kur u dha vendimi. Gjate te gjithe seances nuk e lejuan. Ishin 13 deshmitare.
Cilet ishin keta?
Shumica ishin artiste.
Miqte te tu apo jo?
Gjithe miqte e mi. Madje dy i kisha pasur studente, u kisha dhene mesim. Madje i kundershtova sa munda. Skena kishte nga me absurdet. Prokurori thoshte - Vang Gongu, edhe une i thosha: “Zoti prokuror, nuk thuhet ashtu, por Van Gogu”. Me thoshte mua, duke vene ne tavoline nje koke te Xhelardos ne dru: “Ja cfare ka bere i akuzuari”. I thosha une: “Kjo nuk eshte puna ime, por e mjeshtrit popullor. Ti ia ke mesuar ta beje keshtu. - S’ka se si t’ia mesoj une atij, se nuk degjon ai, edhe sikur t’ia mesoj”. Me nje fjale skena qesharake, absurde. Ngrinin vizatimet e mia, qe ishin nja 100 pune, qe ua tregonin salles dhe ajo qe nuk e harroj kurre, qe u dha vendimi dhe tere salla duartrokiti me ovacion.
Kjo ishte nje gje e zakonshme ne ate kohe...?
Gje e zakonshme, po, por nje gje shume e poshter.
E kujtoni ende kete duartrokitje?
Gjithmone, sa here me dalin perpara te gjithe artistet, jane fals te gjithe.
Si jane fals te gjithe?
Jane fals, jane njerez pa vlere.
A ju ka qelluar, qe kur keni dale nga burgu te perballeni me ndonje prej atyre njerezve, qe ju kane akuzuar?
Po, jam perballur. Per shembull, me nje deshmitar qe ka qene Dhimiter Trebicka, ish-drejtori i galerise, dhe me tha; “Maksi, une, tha, nuk isha mire nga mendte e kokes”. I thashe, po te ishe drejtor, ishe mire, po mos ishe mire nga mendte e kokes, nuk do te ishe drejtor i galerise. Po ti per drejtor ishe ne rregull dhe per te leshuar deshmi kunder meje nuk ishe ne rregull?!
A ke ndjere ndonjehere deshiren per t’u hakmarre ne nje menyre apo ne nje tjeter ndaj tyre?
E kam kete deshire, qe te gjithe te dine se kush jane ata, se cfare kane thene ata.
Cilat ishin akuzat e tyre, pak a shume?
Akuzat keto ishin... “Maksi na ka folur ne mesim per artin modern. Ky njeri eshte i degjeneruar, ky mbron Perendimin, shikojini punet. Ky grate shqiptare i ben nudo”.
I benit me te vertete nudo?
Po kisha bere atje ne institut, tek akademia. Ishte modelja qe pozonte dhe kur kishte pozuar per studentet, kisha bere edhe une, nuk kisha bere gjera te tjera, pervec asaj. Po ishte problemi, se ky ishte kunder gruas shqiptare, kunder emancipimit. Eshte me Kinen, me Mosken, me Ameriken. Te lexosh marrezite e ekspertizes, se bere nga Kujtim Buza, Foto Stamo e Skender Milori jane... sa qe njehere ne Mineapolis ne Minesota ia dhashe kryetarit te Bashkimit te Gazetareve te Minieapolis. Ishim ne nje barbeky dhe ia dhashe te lexonte vendimin e gjyqit dhe me tha, se kjo nuk eshte e mundur, ti e ke bere vete kete. Nuk arrinte ta besonte.
Sa vjet u denuat me keto?
Maksimumi me kete nen merrje 10 vjet dhe dua t’ju them, qe ne Bullgari, ne kete kohe, neni i agjitacion-propagandes ishte 2-3 vjet. Te ne ishte 3-10 dhe atje ishin 30 te denuar. Kete te fundit e kam lexuar tek “Ylli i Drites”, nje studim i nje akademiku bullgar.
Sa vjet ndenjet ne burg?
Bera 8 vjet burg ne Spac.
Ne momentin e arrestimit u demtua koleksioni qe ju kishit?
Po, po, sigurisht. Ata vajten ne menyre barbare. Ishte Kujtim Buza ai qe beri seleksionimin, si me thene. Domethene, qe nuk i moren te gjitha, u moren ato qe ishin armiqesore. Nje kamion te tere moren, nje kamion “Zis”, qe e kisha perpara ne hetuesi, e sa here shkoja atje, i shihja ato punet e mia te hedhura. Tere jeta ime e hedhur dhe pastaj me vendim gjyqi u dogjen.
Ju vinte keq kur shihnit, megjithese ne ato kushte kur iu kercenohej jeta kjo ishte nje dhimbje me e vogel?
Megjithate, te vjen keq, sepse zvogelohet ajo qe ti ke dashur dhe qe ke punuar duke e pare te perbaltur. I dogjen te gjitha keto pune.
Pra nga koleksioni juaj, i atyre puneve moderne te asaj kohe, nuk ka mbetur me asgje?
Jo, ato i dogjen. Shpetuan disa. Ishte nje perballe zyres se ruajtjes te ketyre te konfiskuarave: ishte zyra e permbarimit dhe nje permbarues e njihte ate zonjen qe punonte atje, Rupo Sako, dhe, sic me tha vete, mbas punes, kur mbaronte, nje nga ato e fuste ne cante.
Dhe t’i ktheu me pas?
Me ktheu gjysmat.
Cila ka qene jeta ne burgjet shqiptare te asaj kohe? Ju keni qene ne burg nga viti 1978 deri ne 1986.
Gjithmone ka nje raport ndermjet jetes normale, jashte, dhe burgut. Ky raport shfaqet ne te gjitha format, me godinen, me rregullat, me ushqimin, me jetesen, me revista.
Kam lexuar ne nje nga librat tuaj mbas viteve ’90, ku thoshit, se momenti me i lumtur ishte apeli i mengjesit. Si mund te kete njeriu kenaqesi nga apeli i mengjesit?
Tani duhet ta percaktoj, qe aty beheshin dy apele gjate dites, sepse ishte nje tarrace e madhe, qe e kishte bere Bumci kete dhe ne te cilen nuk lejoheshim te hipnim gjate dites, vetem gjate kohes se apelit. Por apeli zgjaste derisa mblidheshin njerezit, kerkoheshin.
Sa veta ishin ne Spac gjate asaj kohe?
Kur vajta une ishin 800, kur ika nga aty ishin gati 1300. Maksimumi Spaci ka arritur ne 1380 vete.
1400 veta dhe sa metra katrore?
Ishin vetem dy pallate dhe arritem ne nje dhome 52 veta.
Ne c’permasa dhoma?
Ne 3 kate dhoma ishte 10 metra me 4 dhe na u zvogelua deri ne 80 centimetra gjeresia e deri ne 60 centimetra, qe arriti ne fund.
Cfare ishin njerezit e tjere, qe ishin ne nje dhome me ju?
Tani nuk eshte mire te m’i besh keto pyetje, sepse une i kam thene dhe kam krijuar nje fare reaksioni. Domethene, eshte problemi qe, kete shtesen qe bene ata, e bene ne nje menyre shume te justifikuar dhe qe jep rezultate deri me sot. Cila eshte kjo? Ne fillim nuk ishin keshtu; burgjet 47, 48 dhe 50 ishin vetem politike. Pastaj filluan qe te fusin modelin e kampeve te Siberise, ku nuk futeshin vetem keta njerez, por futeshin edhe vrases ordinere. Prandaj, une kam kerkuar vazhdimisht te hapen dosjet dhe dosjet e te denuarve dhe te shihen sa jane politike puro dhe sa jane hajdute. Per shembull, vriste ai ne veri dhe kalonte kufirin ne Jugosllavi dhe e kthenin jugosllavet, sic eshte ekstradimi sot dhe e denonin 8 vjet per vrasjen dhe 8 vjet per arratisjen, si edhe me bashkim nenesh, 16, dhe e sillnin politik. Ky nuk kishte asnje lidhje me politiken. Kishte nje numer pafundesisht te tille.
Ishin te dhunshem ne burg?
Sigurisht. Me kane vjedhur gjithe ato gjera. Ne kete rast policia ishte shume me e mire se sa keta. Njehere njeri donte te me hidhte ne furnele, nje kuksian. Me hodhi, me shtyu, por u kapa mbas vagonit.
Pse?
Sepse na vune te punonim te dyve ne nje nivel. Nivel quhej kur e hidhje materialin poshte dhe pastaj dilte e ishte nje hinke e madhe 60 metra e thelle, ku hidheshin materialet. Ne kete rast, keta shikonin njerezit dhe i analizonin. Ata i kishin thene qe ky artist, njeri i bute, njeri qytetar dhe t’i vere perfund?! Dhe ai me tha mua: Do t’i besh ti te gjitha, edhe une do te rri! Si? - i thashe une. Ketu ishte problemi. Une nuk pranova, atehere u konfliktuam, vajta ne zyren teknike dhe me thane jo, do vazhdosh. Ne vagonin e hiqnim te dy dhe kur shkova te furnela, ai me shtyu me gjithe vagon dhe u kapa ne vagon. E dola pastaj dhe u zume me kandilat, me cau. Pastaj shkova te komandanti i kampit, Meto Kondi, dhe ai i ardhur dhe e hoqen.
Zoti Velo, cilet ishin personazhet e njohur te jetes artistike, qe ishin bashke me ju ne burg?
Po une aty kisha Edison Gjergon, i cili u lirua me pare. Kisha Fatos Lubonjen. Fatosi pastaj shkoi ne Burrel. Ishte Ngjela, por qe qendroi shume pak. Ngjela, sic eshte edhe sot, edhe ne burg nuk pyeste as per polici, as per neve. Mendjemadh...
Krijonte probleme?
Jo, jo, nuk krijonte probleme. Por, menyra e te qendruarit, mosperfilles me te gjithe.
Cilat ishin metodat me ekstreme, qe perdoreshin ne burgjet shqiptare? Ka shume pak letersi dokumentare. Pervec asaj qe keni shkruar ju ka disa te Agim Mustes, eshte liber-denimi i Fatos Lubonjes, qe eshte shume interesant, por nuk ka shume. Cili ishte problemi me i veshtire, menyra me ekstreme qe perdornin ne burgjet shqiptare?
Une kam bere nje liste me sa jane autore te burgjeve. Jane nja 30 autore. At Zefi qe ka nje nga deshmite me rreqethese te burgjeve. Prandaj shoqata nuk funksionoi, shoqata u kthye ne nje vend vjedhjesh dhe veprimesh aspak korrekte e aspak dinjitoze.
Cili ishte problemi me i tmerrshem?
Ishte ridenimi.
Ky ishte mekanizmi me i tmerrshem qe mbante zap burgun?
Mekanizmi ishte keshtu, mekanizmi i spiunimit. Ministria e Brendshme vendoste cilet nuk do te dilnin nga burgu dhe ia conin listen operativit te kampit dhe operativi, me ane te spiuneve te brendshem, bente ridenimin e tyre. Edhe ketu eshte shume jonormale, qe nje njeri - qe ka cuar dy-tre veta ne plumb dhe i cili ka dale deshmitar per 30 veta - merr shperblime, do te marre pará, si gjithe te tjeret.
Kjo eshte nje gje, qe kam pershtypjen se nuk zgjidhet?
Jo, zgjidhet. Por nuk kemi dashur ne ta zgjidhim, sepse perderisa te tjeret e kane zgjidhur, mund ta zgjidhim edhe ne.
Po flisnim per burgjet shqiptare, po flisnim per nje realitet shume te dhimbshem, por edhe shume pak te dokumentuar me pas. Ju me thate qe ekzistojne rreth 30 autore...
Eshte shume e dhimbshme qe ne e prishem. Te pakten te kishim mbajtur Spacin dhe ishte e mundshme.
A ka ndonje tentative per ta kthyer Spacin ne nje muze?
Une nuk besoj, se nuk mund te rikthehet ne kete kuptim, jo se nuk mund te instalohet perseri. Por, problemi qendron se kush ka garanci, qe nuk e shkaterrojne prape. Ata kane vjedhur shinat e tri hekurudhave, kane vjedhur stacione treni, zhduken monumente.
Do te ishte me mire t’i kemi dhe te kujtojme apo t’i harrojme?
Jo, duhet t’i kujtojme, se gjithe bota i kujton, se po te ishte keshtu bota perendimore, gjermanet do t’i kishin zhdukur kampet. Po ato mbahen per t’u bere me te mire. Prandaj mbahen, qe kjo t’i sherbeje kujteses. Kujtesa eshte gjithmone nje fenomen qe pastron.
A ju duket se kujtesa na ka lene pak ne kete drejtim?
Por, ne i bejme me qellim, nuk na le kujtesa. Por ne e leme kujtesen rruges dhe ecim perpara, sepse duam te bejme te tjera.
Ne folem per realitetin e burgjeve, por nje realitet kaq i trishtueshem ka qene edhe postburgu apo jo?
Ne janar ‘86 u lirova...
Si perfshihej ne shoqeri nje ish-i burgosur, sa e veshtire ishte?
Tani ishte problemi ketu, ata mua me bene nje oferte. Tri dite para lirimit me thirren tre oficere te sigurimit, ishte hera e shtate, e sigurisht me ofruan qe te bashkepunoj dhe une nuk pranova. Dhe nese une do bashkepunoja dhe m’i thane te gjitha. Me thane: “e dime qe je denuar kot”. Ma thane vete, pasi kisha mbaruar burgun. Nese do te bashkepunosh, do te kthejme arkitekt, do te japim pafajesine, do te shperblejme etj, etj. Une i thashe kete gje: “une tre gjera ne jete nuk i bej dot, te spiunoj, te jem homoseksual dhe te vjedh”. Po te isha se do ta kisha bere deri tani, se kjo eshte hera e shtate, edhe jua permenda.
Nuk reaguan dhunshem?
Jo. U munduan per nje ore te me bindnin. Por, ne fund, pastaj, me thane me qetesi, se ti je armik i betuar, do shkosh punetor gjithe jetes. Dhe kur dola, ketyre te shtepise nuk iu thashe. Menjehere me nisen tek abrazivi me kategorine e pare dhe duke shkelur ligjin e shtetit, qe edhe kur dergohesh per riedukim, kuadrot e larte cohen me kategorine me te larte.
C’beje tek abrazivi?
Punoja punetor. Mbaja thaset.
Per sa vjet keni punuar atje?
Deri ne korrik te 1991.
Pra, per 5 vjet keni punuar punetor. Si qellonte, si ishte jeta e nje ish-te burgosuri; dilte nga burgu ne liri, a kishte percmim, a kishte diferencime?
Po. Te gjithe te benin sikur te ishe nje fantazme. Domethene, nje cope ajri qe levizte dhe nuk te shihnin fare. Keshtu, edhe pastaj, mbas ‘91 u perqendrua vemendja, u hapen edhe buzeqeshjet, edhe dashurite.
Mund te ma shpjegoni pak me mire kete, se c’domethene qe ishit nje fantazme qe nuk...
Domethene, te shikoje rruges e asnjeri nuk te shihte.
Benin sikur nuk shihnin?
Po, sigurisht.
Dhe nuk pershendesnin....
Jo, asnjehere. I vetmi, i vetmi dhe e kam thene, e kete gje nuk e harroj, ka qene Kadareja...
Te cilet te kane pershendetur?
Jo vetem me kane pershendetur, por ka qene perpara 15-katershit; une po kthehesha nga abrazivi dhe bera sikur nuk i pashe, qe t’u shpetoja. Ata me bertisnin dhe kjo eshte e shkruar qe eshte e vertete. Kur kam pare Driterone me Alfred Ucin qe po ecnin aty te trotuari. Sigurisht, qe i njihja dhe bene sikur une nuk ekzistoja fare. Bene nje grimase, nje pershendetje te lehte.
A ju ka qelluar ndonje mik i afert, qe nuk ju ka folur...
Te gjithe.
Si mund te jetonte nje njeri kaq i izoluar, kur edhe miqte benin sikur nuk e shihnin, zoti Velo?
Po pastaj kishte nje gje, duke kaluar burgun kjo gje nuk llogaritej me dhe une kete gje e kisha pare nje here me perpara, te Lek Totoja, te cilin e kisha pasur ne klase ne gjimnaz. Ai u fut ne burg dhe menyra se si sillej Leka, se si shkonte, se si ai bente dhe ate teknike bera edhe une pastaj.
Ju thoni qe ishte nje arrestim kot, erdhi kot, deshmite ishin. Nderkohe ne librat tuaj, ju vete keni thene, se kishit vendosur te arratiseshit...?
E mire... Por, une tani nuk e bera arratisjen dhe atje une ashtu kam shkruar. Kisha deshire te arratisesha, shkova deri ne Sarande, por nuk bera arratisje. Tani arratisja ime ishte me teper, si ta quaj, se e kam ketu, tani qe une e kam pasaporten amerikane, do te jetoja ne Shqiperi. Ky eshte fakti qe lidhja ime me Shqiperine eshte shume e forte. Por, ishte me teper nje agjitacion artistik, sesa nje urrejtje per Shqiperine.
Ju keni jetuar ne ate shoqeri, keni pasur mundesine, patet fatin qe te jetonit me pas, sepse shume veta nuk arriten te dalin pertej kufijve te 1990. A ka pasur elita reale Shqiperia para viteve ‘90 dhe a ka pasur nje jete te dyfishte?
Tani elite ka gjithmone. Domethene, edhe ne nje shoqeri primitive, ku jane fare primitive, si ne Afrike, ka nje elite. Keshtu qe, e kishte nje elite dhe, per shembull, une kisha mik mjaft te afert Skender Luarasin, qe ishte nje njeri i mencur, nje njeri qe te frymezonte. Pra, kishte nje elite, nuk ishte problemi qe nuk kishte elite. Problemi ishte, se kjo elite ishte shume e trembur, shume e deformuar, ketu ishte problemi. Kishte nje reformacion, domethene, qe kishte nje pjese qe rezistonte ne heshtje dhe kishte nje pjese qe tradhtonte veten edhe per hir te...
A do te rishikoni dicka tek vetja, ndaj akuzave qe i keni bere Lidhjes se Shkrimtareve?
Jo, jo. Ata jane sjelle shume keq. Une po te them nje gje, qe nuk e kam thene ndonjehere. Ne Dardhe ishin rreth 30 familje dhe jepej mish nje here ne jave. Te Naska ishte kasapi dhe merrej nje qengj ose nje dele, therej te shtunave dhe ndahej, ne kohen e komunizmit them. Kryetari i Lidhjes bente telefon dhe thoshte: “Ma piqni mishin!”. Dhe tere fshati ngelej pa ngrene mish.
C’domethene kjo?
Ju mund ta verifikoni te kryeplaku i Dardhes, Koli Skende, qe ma ka thene mua. Ishte anetar partie, drejtor i shkolles dhe shko pyet ate, eshte e vertete apo jo. Dhe ka pasur raste qe e ka marre ne telefon prej Tirane dhe i ka thene: “Nuk vij dot, por po nis makinen, “Gaz”-in e Lidhjes dhe ma fusni ne plasmas e ma nisni ne Tirane!”.
Gjithsesi, akuzat tuaja kane shkuar pertej kesaj...
Mire, mire, por kjo me ka vrare shume, kur ma kane thene, treguar. E kishte perseritur disa here, vinte ne Korce, po edhe ne Tirane kete gje. Nje tjeter ishte ne Dardhe; kishte mbledhur letraret e rinj te Devollit qe ishin te tere myslimane dhe mbasi hengri e piu mire raki dardhe e djathe edhe mish, i tha, kauret do i zhdukim. Pastaj mbasi fjeti u cua dhe kuptoi se c’kishte thene edhe tha qe gabova. Pra, tani vijme ke lidhja. Cili eshte mendimi per lidhjen... sigurisht qe deri nga viti 45 edhe ju e njihni mire ate situaten, kishte shkrimtare, kishte botues, kishte artist, kishte piktor qe sa kishin filluar. Paskali, Mioja, Buza, sa kishin filluar dhe une i kam pare edhe ekspozitat e para. Per shembull, ekspoziten e 57 qe u be tek akademia, te salla e akademise poshte. Dhe ishte ekspozita e pare. Sigurisht qe lidhja beri nje pune te rendesishme. Domethene, u organizuan, u benin ekspozita, ndihmonte artistet dhe ndikoj ne jeten kulturore. Problemi eshte ketu se cfare ishte rezultati i kesaj pune? A eshte rezultati i bilancit pozitiv apo negativ?
Si ju rezulton ju bilanci?
Bilanci me rezulton qe pervec Kadarese qe nuk ishte produkt i lidhjes per mua. Eshte produkt personal, produkt i Gjirokastres, i te tjera rrethanave. Te tjere ka, Petro Marko, ka shkrimtare te vecante. Por, ne teresi i gjithe ai produkt, te besh kete gje te marresh te gjitha cmimet e Republikes, e cmimeve te para ne ekspozite dhe te ndertosh nje ekspozite me cmimet e para te piktura e skulptura e te shkosh t’i shohesh. Do shohesh qe eshte negacioni me i madh ne historine e artit te botes.
Perse eshte negacioni me i madh?
Sepse eshte antiart, Blendi. Ti qe i blen ato, se i blen ato qe i kerkon ato te luftes, nuk i blen si art por si antiart, si deshmi te nje kohe. Por, deshmi antiartistike.
T’ju bej nje pyetje qe nuk i jane bere shume personazheve, ndoshta edhe per specifiken e tyre. Ju keni qene nga ata njerez qe keni aspiruar te dilni pertej asaj shoqerie ku jetoni. Nje shoqeri diktatoriale, jo e lire, me antivlera dhe jo me vlera. Tani qe kemi dale ne nje shoqeri te ndryshme nga ajo qe ne fund te fundit mbeshtet mbi lirine. A ndjeheni i zhgenjyer nga kjo shoqeri, apo keni besuar nje enderr reale, nje enderr qe vlente...?
Une mendoja se fajin e kishte komunizmi. Jo vetem komunizmi. Dua te them se nuk ishte komunizmi qe na coi ne ate gjendje, ishte para komunizmit, ishte 500 vjet Turqi, ketu eshte problemi. Eshte e pashmangshme, ajo periudhe do te paguhet. Ne ate kondita jemi vendi i vetem sepse ato nuk nderruan fene, greket, bullgaret, serbet asnjeri nga keto vende nuk e tradhtoj fene.
Pra, ju thoni qe jane problem te mbartura?
Jane te mbartura te gjithe dhe shih dokumentacionin e klerikeve katolik qe shkruajne per veriun 600 vjet perpara, 500, 400, jane po te njejtat gjera qe i ke sot dhe i gjithe problemi eshte kjo. Mungesa e dashurise per punen, qe eshte problemi thelbesor i shoqerise shqiptare.
Zoti Velo keni botuar shume libra. Nje prej tyre sic e thashe eshte botuar ne Paris se bashku me ilustrime... Eshte nje botim special. Doja t’ju thosha dicka tjeter, dua te lexoj dicka ne fund qe shkruan se ky liber eshte ne 30 ekzemplare, qe eshte liber per koleksionist. 20 ekzemplar titullohet “Spac” dhe 10 ekzemplare titullohen “Rreps” e tre ekzemplare numerohen nga I-ja te III-ja. Pse 20 “Spac” dhe 10 “Rreps”?
Tani ketu thote qe eshte shtypur ne 1500 ekzemplare ne maj 1988. Dua te shenoj edhe nje gje qe e kam per detyre qe kjo eshte perkthimi i fundit i Kristian Montekos, pastaj ajo u nda nga jeta dhe qe ishte perkthyesja me e mire franceze dhe e kam nje nder. Tani botuesi i kesaj vepre kishte nje shtepi botues tradicionalisht per tekste shkollore nga gjyshi dhe per here te pare do te fillonte tekstin shkollor, por dhe do te fillonte edhe letersi. Atehere, meqenese une isha edhe shkrimtar edhe piktor, mendoi qe te behej edhe nje botim ne 33 kopje qe jane per koleksioniste me nje cmim shume te shtrenjte. Domethene jane 20 ekzemplar “Spaci” qe eshte kjo, me tjeter kopertine dhe kjo ka nje tjeter gravure brenda, kurse ajo ka tjeter.
Sa kushtonte nje ekzemplar i tille?
Kjo eshte te 500 euro besoj nje liber i tille. Domethene ajo blihet nga koleksionist pasanike qe e kane si per nder eshte me leter japoneze dhe e pa grisur. Jane edhe tre ekzemplare, por me duket se kjo 500 me duket eshte kjo treshja. Jane edhe tre me lekure qe duhet te jene me te shtrenjte.
Shkruani perdite?
Po une punoj ne ate periudhe kohe qe me pushton. Nganjehere jam i imazhit nganjehere jam i volumeve dua te punoj arkitekture, skulpture dhe nganjehere jane shkrimet domethene ajo qe ne ate periudhe e kam te paperballueshme qe duhet ta bej eshte se nuk kam pasur edhe ndonje fitim te madh.
Cili eshte projekti me i madh qe keni ne mendje per te gjitha keto fusha?
Une kam deshire, kam disa projekte arkitekture ne dore. Kam disa makete skulpturash dhe dua te bej ndonje ne qytet dhe kam ja pese libra qe duan te botohen. Tani del nje liber nga “Toena” dhe titullohet “100 poezi” e del ne panairin e librit dhe pastaj dua te botoj ate librin me studimet, shume me rendesi ajo. Ne radhe te pare per imazhet qe ka teatri popullor dhe pastaj kam librin per arkitekturen. Do te deshiroja nje liber me kujtimet e burgut, keto projekte kam.
Shpresoj qe nje pjese e kujtimeve qe keni sjelle sot nuk kane qene te dhimbshme per ju vete?
Jo, jo. Aftesia e njeriut eshte qe cdo gje ta transformoje ne art edhe dhimbjen. Edhe une kete e kam bere. Pa dhimbje keto vizatime nuk beheshin, i gjithe ky produkt pa dhimbje nuk behej.
Sa eshte koleksioni juaj?
Po mund te jete 1000 vepra.
Vazhdoni te shisni apo i ruani?
Une kam kenaqesi kur njerezit i marrin dhe me vijne shume mesazhe te mira.
Intervistoi për OPINION+
Blendi Fevziu