Avzi Mustafa: Kush ishte Ali Bej Kërçova

Stërgjyshi i Jusufit, Ollomani, që herët ishte shpërngulur nga fshati Qafë. Së pari vendoset në fshatin Garanë e më vonë në fshatin Premkë të Kërçovës. Meqë vështirë e siguronin kafshatën e bukës edhe në këtë fashat, gjyshi Olloman bashkë me të birin Bajramin marrin rrugën e kurbetit në Stamboll. Pas shumë bredhjeve nëpër rrugët e Stambollit, u buzëqeshi fati që të blejnë çifligun e një beu të Stambollit që për vite të tëra e kishte punuar atë tokë. Edhe pse kish vdekur beu, këta e trashëguan titullin e tij. Bajrami i kishte dy djem Sadikun dhe Aliun. Të dy djemtë e Bajramit punonin në çiflig, por pa u shpërngulur nga vendlindja. Sadiku i kishte tre djem: Idrizin, Mislimin dhe Mediun, kurse Aliu e kishte vetëm një djalë, Jusufin, dhe katër vajza. Jusufi deri në moshën 12-vjeçare qëndroi në fshat duke i ndjekur mësimet te hoxha i fshatit. Intelekti i tij i çuditshëm jepte shpresë për një shkollim të mëtutjeshëm. Në atë kohë babai i Jusufit kishte ardhur në fshat për disa ditë, por ardhja e tij vazhdoi edhe për disa javë, sepse në atë kohë kishte rënë borë e madhe dhe ishin zënë rrugët për udhëtim. Shtëpia e tyre ishte plot e përplot mysafirë që kishin ardhur për vizitë, por edhe e ftonin gjithandej që të bëjë vizita. Babai i përmalluar për njerëzit e vet ku shkonte me vete e merrte edhe Jusufin e vogël. Nuk u gjet njeri që nuk foli ndonjë fjalë të mirë për Jusufin, dikush i thoshte se i ka ngjarë stërgjyshit e kështu me radhë. Hoxha i fshatit ishte lavdëruar se Jusufin e ka taleben më të mirë dhe se e ka bërë myezin në xhami. Lëvdatat që i bënin për djalin nga farefisi dhe njerëzit tjerë ndikuan që babi ta marrë Jusufin me vete dhe ta shkollojë në një medrese të Stambollit. Babai, Aliu, me t’u kthyer në Stamboll filloi të mendojë për perspektivën e të biri, që aq fort ia kishin lavdëruar, dhe pas 3 muajsh bashkë me kushëririn e tij, Idrizin, edhe Jusufi nisen për në Stamboll. Idrizi punon në çiflig, kurse Jusufi ndjek një shkollë për përvetësimin e shkrimit të gjuhës osmane. Atë e përvetëson shpejt e dhe pas disa viteve regjistrohet në një gjimnaz ushtarak ku shumica e lëndëve zhvilloheshin në gjuhën frënge. Për Jusufin nuk paraqiste problem mësimi i gjuhëve. Ai shumë shpejt i përvetësoi ato dhe e fito diplomën. Shkollimin e lartë e vazhdoi në një akademi ushtarake, ndërsa pas mbarimit të kësaj akademie, në vitin 1860, punësohet si kajmekam në disa qytete të Perandorisë.  

Si nxënës e student Jusufi bie në kontakt me shumë bashkëvendës nga këto anë që e qanin hallin e Shqipërisë. Ai angazhohet maksimalisht për shpëtimin e Shqipërisë. Bisedon me shumë patriotë shqiptarë dhe merr detyra konkrete. Ndonëse e njihte mirë politikën osmane, përsëri si shumë të tjerë shpresonte në Kushtetutën e Re, se ashtu do të bëhej përmirësimi i gjendjes së shqiptarëve. Edhe pse ishte i vetëdijshëm dhe i bindur se kur janë në pyetje shqiptarët dhe kurdët, osmanët frikoheshin për hilafetin më shumë se për çdo gjë tjetër. 

Kur Sulltan Abdylhamidi II e shpalli formimin e Parlamentit dhe sjelljen e Kushtetutës së vitit 1876, Jusufi me autoritetin e vet dhe me përkrahjen e shumë shqiptarëve u kandidua për deputet në parlamentin turk. Por, nuk ishte lehtë t’i përfaqësosh interesat e popullit. Jusufit i binte barra edhe më tepër, sepse ai ishte edhe shqiptar, siç thoshte ai vetë “shqiptar nga rrethi i Dibrës”. Grindjet, mospajtimet e deputetëve, si dhe trazirat e brendshme të Perandorisë Osmane, nga njëra anë, dhe nga ana tjetër zgjimi i Evropës, nuk lejonte që të rregullohen çështjet e brendshme, ndërsa në të jashtmet fillojnë të zhvillohen trazira e probleme politike, aq më tepër në vendet e pushtuara. Në këtë kohë si problem më i madh u paraqitën kërkesat e shqiptarëve të cilit Sulltanati i trajtonte si “turq”. Kushtetuta nuk bëri asgjë për përmirësimin e gjendjes, madje efekti ishte i kundërt. Atëherë Sulltan Abdylhamidi II e pezulloi Kushtetutën e vitit 1876. Kjo u bë në pranverën e vitit 1877. 

Jusuf Ali Beu ishte mik i madh i vezirit Mithad Pasha, i cili ishte shkarkuar nga posti i deputetit, sepse ishte më i zëshmi kundër absolutizmit të Sulltanit. Kështu bashkë me Mithad Pashën, edhe Jusuf Ali Beu kaloi në Bullgari dhe u vendos në Sofje. Këtu Jusufi shpejt bie në kontakt me qarqet përparimtare të kohës, si me koloninë shqiptare, ashtu edhe me të tjerët që kërkonin sa më parë t’i kthejnë osmanët në Anadoll. Në vitin 1878 Jusufi para se të mbahet Lidhja e Prizrenit bën një udhëtim në Shqipëri, Maqedoni e Kosovë për të parë gjendjen dhe për të organizuar një kryengritje. Pas një muaji mbahet edhe Lidhja e Prizrenit, ku Jusufi mori pjesë dhe haptazi i përcolli synimet e Sulltanit dhe qëndrimet e tij. Qëndrimet e Jusufit ishin të prera. Këtu ai u bind edhe vet për një vetëdije të lartë të shqiptarëve. Por, përsëri druante që “shqiptarët të mos hyjnë në ndonjë lidhje ose marrëveshje me kombet e huaja, si me serbët, rumunët, austriakët, grekët bile edhe me bullgarët”, sepse këta popuj ishin çliruar nga robëruesi dhe jetonin të pavarur. Madje atëbotë ata shpresonin vetëm grabitjen (zgjerimin e territoreve të tyre në kurriz të Shqipërisë që ende ishte e paçliruar nga Perdandoria”.

Në gusht të vitit 1878 Jusufi vendoset në Sofje dhe, përveç shumë takimeve me shqiptarë, ai u takua edhe me Stojan Vezenkovin i cili kishte ndërmarrë aktivitet për organizimin e popullit diskutonin dhe bënin strategji se si mund të çlirohen nga Perandoria. Administrata osmane ndodhej në një kaos dhe si dukej kish ardhur momenti që të shfrytëzohen të gjitha dobësitë. Jusufi si kajmekam e si deputet kishte marrë shënime të mjaftueshme dhe kishte ndërtuar një strategji se si mund të dalë Shqipëria nga kjo situatë. Mirëpo, ende nuk ishte i bindur se shtetet fqinje do ta pranojë luftën për çlirimin e Shqipërisë, prandaj ai mendonte se çështja shqiptare ka nevojë ende të aktualizohet dhe të ndërkombëtarizohet. Prandaj në vitin 1878 Jusufi i drejtohet me një letër knjazit bullgar, Dondukov, dhe i kërkon leje për botimin e një broshure, ku do ta shtrojë çështjen e popullit shqiptar. Broshura ishte shkruar në fillim në gjuhën turke, por pas kontakteve që i pati me Stojan Vezenkovin, dorëshkrimi u përkthye në gjuhën bullgare. Meqë nuk mori përgjigje, Jusuf Beu iu lut një administratori rus, Antonie Llapen, që t’i dërgojë një letër konsullit rus në Manastir, Hitrovit, që ta njoftojë me përmbajtjen e dorëshkrimit. Administratori shkruan se “Jusuf beu ka shkruar një artikull të gjatë mbi marrëdhëniet e administratës osmane, ku janë dhënë shumë shkrime interesante si dhe këshilla se si mund të zgjidhet drejt çështja shqiptare”. A. Llape e njofton Hitrovin në formë rezymeje mbi atë që e kishte shkruar Jusufi. Si duket, në vitin 1879 Jusufi merr leje që ta botojë dorëshkrimin me titull “TEKUSHTI RAZGOVORI DOSTOJNI ZA VNIMANIE “ (Bisedime aktuale të denja për vëmendje). Libri është botuar në 4 vëllime dhe në formë të dialogut në mes të autorit dhe Stojan Vezenkovit. Broshura u botua në Sofje në gjuhën bullgare, ndërsa ishte përkthyer nga Stojan Vezenkovi. Në broshurë Jusufi paraqet një platformë politike interesante që e shtoi famën dhe interesimin e të tjerëve që të pyesin se kush është ky njeri. Kështu Jusufi hyri shpejt në qarqet përparimtare bullgare dhe ruse. Kështu, përveç kontakteve me A. K. Dondukov-Kosarkovin, si dhe me këshilltarin shtetëror aktiv të Rusisë, A. M. Hitrovo (i cili ishte edhe konsull në Manastir, e më vonë edhe sekretar i ambasadës ruse në Stamboll), më 17 tetor të vitit 1878 Jusufi i shoqëruar nga Hitrovi u pranua në Edrene në bisedë nga kryekomandanti i ushtrisë ruse, gjenerali E. I. Totlleben. Pas takimit me Jusufin, gjenerali në raportin që i dërgon ambasadorit rus A. B. Llobanov-Rostovskin ndër të tjera shkruan: “U takova me një person mjaft me ndikim në Shqipëri i cili ishte dërguar nga krerët shqiptarë për t’u këshilluar se çka duhet të bëjnë shqiptarët lidhur me ngjarjet politike të ditës... Ata (krerët shqiptarë – A.M.) mendojnë se po qe se nuk i shfrytëzojnë rrethanat e tashme të krijuara, do ta humbin rastin dhe ndoshta përfundimisht do ta komprometojnë çështjen e Rilindjes së tyre kombëtare”. Në vazhdim – thotë ambasadori – i bëra disa pyetje, në të cilat Jusufi u përgjigj hollësisht. Në pyetjen se “Çka kërkojnë shqiptarët?”, ai u përgjigj: “Shqiptarët për vete asgjë nuk dëshirojnë më tepër se çfarë është bërë për kombet e tjera të Gadishullit Ballkanik. Kjo është njohja e pavarësisë së tyre dhe e drejta për ta krijuar principatën e tyre”. Në takim është biseduar edhe për karakterin antiosman të Lidhjes së Prizrenit, për qëllimet, programin dhe organizimin e saj në territoret e banuara me shqiptarë, të cilat sipas vendimeve të Kongresit të Berlinit duhej t’u dorëzoheshin shteteve fqinje. Raportin e përfundon me fjalët: “Begu është personalitet që gëzon respekt jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Stamboll. Begu ka lidhje me persona që mbajnë poste të larta. Begu është person në moshë, me përvojë, i cili pa dyshim e njeh mirë vendin dhe rrethanat, kështu që në bisedë ndikon bindshëm”. 

Broshura e Jusuf Beut paraqiti interes në qarqet përparimtare të kohës. Ai në këtë broshurë flet për urrejtjen ndërmjet të krishterëve dhe myslimanëve që është pjellë e Perandorisë, por edhe mbron luftën e drejtë të Rusisë për mbrojtjen e të krishterëve. Ai i përshkruan anët pozitive të Mithad Pashës në Konferencën e Polonisë, si dhe marrëdhëniet e prishura në parlamentin turk. Po ashtu e tregon edhe gjendjen e rëndë të popullatës që është bërë sakrificë e ministrave të Sulltanit. Në të fajësohet Sulejman Pasha për sjelljet shtazarake mbi popullatën e Bulgarisë. Jusuf Beu gjithashtu flet mbi intrigat e ministrave kundër Sulltanit, aty përmend edhe Azisin, Muratin dhe Abdyl Hamidin se si kanë mundur që ta sjellin popullin deri në atë gjendje. 

Një vend të posaçëm në këtë broshurë i kushtohet çështjes shqiptare. Ai pyet se si shqiptarët kanë pasur para 400 vjetëve autonomi, në kohën e Skenderbeut, andaj thotë se edhe tani janë pjekur kushtet që shqiptarëve t’ u jepet autonomia. Jusufi mandej shton se, nëse shqiptarët mbesin nën Perandori, atëherë duhet të ndërhyjë edhe Austria, Italia dhe Greqia. “Nëse nuk shpëtojmë nga dora e Perandorisë Osmane dhe nuk bëhemi të pavarur, neve na pret rreziku edhe më i madh – në një anë nga principatat sllave, ndërsa nga ana tjetër nga Greqia – që të likuidohemi plotësisht”. Në programim e tij politik për çështjen shqiptare, sipas mendimit të tij për një shtet të pavarur duhet të jetë i biri i kedifit egjiptian, Hasan Beu, i cili është pasardhës i dinastisë shqiptare. Në vazhdim të broshurës flet për marrëdhëniet e sinqerta ndërmjet shqiptarëve dhe sllaveve të Ballkanit dhe thotë: “Nëse sulmohet njëra prej palëve të shteteve sllave nga ndonjë armik, shqiptarët duhet të vijnë në ndihmë dhe, e kundërta, po u sulmuan shqiptarët nga ndonjë armik, sllavët duhet t’u vijnë në ndihmë.

Jusuf Ali Beu u bë i njohur e i respektuar dhe mbante kontakte me intelektualet bullgarë dhe rusë. Ata nuk i drejtoheshin në emër, por e quanin Albanski (Albanija), andaj shpeshherë e gjejmë me këtë mbiemër – Jusuf Ali Beu Albanija. Nëpërmjet këtij rilindësi shqiptar bullgarët dhe rusët deshën t’i shfrytëzonin shqiptarët që t’i realizojnë aspiratat e tyre duke i futur shqiptarët në lojë, siç është dëshmuar shumë herë në historinë shqiptare. Siç duket, ai nuk arriti ta kuptojë djallëzinë sllave, sepse Jusufi më parë nuk kishte pasur kontakte më to. Ndërsa kontaktet e para i vuri nëpërmjet bashkëvendësve maqedonas që e kishin po të njëjtin fat si shqiptarët. Në Sofje ishte formuar një shoqëri e fshehtë bullgare (maqedonase) me emrin “Unioni pellazgjik” nga shqiptarët dhe maqedonasit që më vonë e kishin formuar edhe “Ligën Shqiptaro-Maqedonase “

Më 23 tetor 1888 në Bukuresht botohet gazeta “Shqiptari” e Nikola Naços. Ndërkohë kryetari i shoqërisë “Drita” merr një letër nga shoqëria e fshehtë bullgare të nënshkruar nga Major Panica, Cankovi dhe Jusuf Alibeu Albanija, të cilët kërkonin që të abonohen për gazetën e Nikolla Naços. Në letër ishin shkruar për abonim edhe disa ministra bullgarë dhe deputetë. Nikolla Naço këtë ofertë e refuzoi duke ditur se pas tyre fshihet qeveria bullgare në Sofje. Më vonë Liga Shqiptaro-Maqedonase e dërgon Jusufin që të bisedojë me Nikolla Naçon për ta bindur, por Jusufi nuk pati sukses. Nikolla Naço thotë: “Besa-besën nuk mund ta jap, përveç shqiptarëve, sepse stërgjyshit tanë ua dhanë shumë popujve (besën) dhe u mashtruan... Megjithatë ky takim ishte i mirëseardhur, sepse kështu Jusufi filloi ta kuptojë angazhimin e bullgarëve nën patronazhin e rusëve. 

Pak më herët, në vitin 1881, Jusuf Alibeu kërkoi nga organet bullgare që t’i lejohet ta botojë një gazetë. Nga organet bullgare e mori leje pozitive, por me kusht që gazeta të dalë në dy gjuhë: në turqisht dhe bullgarisht. Gazeta e mbante titullin “TARLA” (Ara) me nëntitull “Vesnik za politika i knizhevnost-sedmiçnik” (gazetë për politikë dhe letërsi – javore), ndërsa redaktor (izdatel) ishte Ali Bej Jusuf. Abonimi për një vit në të kushtonte 15 leva bullgare. Për fat të keq, siç thotë dr Hasan Kaleshi, mungojnë numrat. Por, kjo gazetë nuk pati jetë të gjatë. Për shkak të frymës antiosame dhe intervenimit të pushtetit osman, në mars të vitit 1882 u ndalua botimi i kësaj gazetë. Nga gazetat e mëvonshme që i botoi ai qartë i shohim arsyet pse u ndalua kjo gazetë. Me daljen e numrit të parë të kësaj gazete, gazeta e Stambollit “TERXHUMANI HAKIKAT” u shpreh shumë keq ndaj autorit duke thënë: “Ende nuk hoqi dorë nga komplotet dhe rebelimet e tij të njohura, fjalë prej të cilave nuk duhet të çuditemi fare”. 

Pas ndalimit të kësaj gazete, Jusuf Ali Beu filloi të botojë një gazetë tjetër me titull “NATAS” (Lëvrimi i serishëm). Edhe në këtë gazetë shkruanin njerëzit që ndiqnin një program radikal, njerëz që i kritikonin haptazi pushtetmbajtësit, të korruptuarit, të degjeneruarit me emër dhe mbiemër. Edhe kjo gazetë me ndërhyrjen e pushtetit osman u ndalua së vepruari në vitin 1883. 

Pas ndalesës së kësaj gazete në mars të vitit 1883, në prill po të këtij viti Jusuf Ali Beu e nxjerr gazetën “DIKKAT” (Kujdes – bullg. Vnimanie). Për fat të keq, edhe nga kjo gazetë përveç disa numrave në bibliotekën e Stambollit, numrat të tjerë nuk ekzistojnë. Në bazë të kërkimeve të bëra nga dr. Hasan Kaleshi dhe atë që na e prezanton ky studiues i madh, kjo gazetë dallon nga të parat. Jusufi shkruan kryeartikuj, polemizon, jep vërejtje mbi shqiptarët, falënderon princin bullgar – kryeministrin gjeneralin Sobolev, lavdëron Rusinë që e nxori nga “varri“ Bullgarinë, shënon korrespondencë me Shqipërinë, flet për gjendjen e mjeruar të shqiptarëve të Dibrës e të Kërçovës, bën fjalë për “qetësimin e Dibrës“, polemizon me gazetën “Terxhiman Hakikat“, me gazetat greke “Thesalia Ermene” dhe me “Glas Cërnogorca” etj. Në numrin 5 të kësaj gazete Jusufi e kishte hapur rubrikën Lajme nga Shqipëria. Më 12 maj të vitit 1883 gazeta “Dikkat” u ndalua, por tani jo nga ndërhyrja e Perandorisë, por për shkaqe financiare. 

Në vitin 1899 gazeta “Shqipëria“ e Visar Dodanit na e paraqet Jusuf Ali Beun si redaktor të një gazete me emrin “ITTIFAK” që ishte vënë në shërbim të politikës së xhonturqve duke pasur besim si shumë shqiptarë të tjerë se diç do të ndryshojë në të mirë të shqiptarëve. 

Me ardhjen e xhonturqve në pushtet, Jusuf Ali Beun e gjejmë në Stamboll. Kthimin e tij në Stamboll qarqet bullgare dëshirojnë ta njollosin se gjoja Jusuf Ali Beu ka grabitur një shumë të madhe të hollash. Këto të pavërteta nuk qëndrojnë, sepse ishin vetëm një kurdisje për diskreditim. Por, si shumë shqiptarë të tjerë ashtu edhe Jusufi pati simpati ndaj xhonturqve. Në vitin 1903 qeveria osmane e cakton Jusufin në një komision për ta ndriçuar rastin e vrasjes së konsullit rus Shqerbit në Mitrovicë të Kosovës. Mirëpo, siç thuhet në një raport, Jusufi i emocionuar nga përpjekjet e luftëtarëve kosovarë u mundua që rasti të mos ndriçohet. Këtë e shohim nga kritikat e shtypit rus, veçmas te gazeta “Moskovskie vjedomasti”, ku shkruhet “...asnjëherë nuk ka qenë miku ynë i sinqertë (i Rusisë Cariste) dhe se “gjoja kemi jetuar në iluzione”. 

Personaliteti kundërthënës i Jusuf Ali Beut nuk është ndriçuar sa duhet. Veprimet dhe kontaktet me njerëz përparimtarë të kohës dhe rrethanat e krijuara me bullgarë e rusë nuk janë apriori konstatime se ai ishte në shërbim të tyre. Përkundrazi, ai shquhet si patriot që u përpoq t’i vë në jetë vendimet historike të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ta ndërkombëtarizojë çështjen shqiptare, të kultivojë mirëkuptimin me fqinjët, të sigurojë përkrahjen e një shteti të madh që do ta garantonte pavarësinë e Shqipërisë etj. 

Pa dyshim edhe Jusuf Ali Beu me veprimtarinë e tij të gjithanshme i dha vulë kohës së vet, ambientit të vet dhe popullit të vet, gjithë kjo përmes shtypit duke zënë vend midis atyre aktivistëve të dalluar të rilindjes kombëtare nga treva e Kërçovës.