Marçel Hila: Kacafytje tigrash (Tregim)

Marçel Hila

 

Kacafytje tigrash

 

***

- “Po si e hëngri Lilua mo Zeno?”.

- “Lëre mo Lilon; hajde, t’i hedhim një sy gazetës!”.

- “Kameriere na e sill pak ‘Zërin e popullit’”!”.

- “Po ç’e gjeti, mo Zeno, aman, më qafsh, di gjë ti?”.

- “Po ja more vëlla, e kish nga zelli i tepërt. Mjaft tani. Ta lëmë me kaq”.

 

***

Në një tryezë, në barin e turizmit të qytetit të Tepelenës, sot janë vetëm Zenua dhe Kasua, dy shokë partie; në të vërtetë ishin tre, por Lilo është arrestuar dhe është dënuar nga Partia. Si gjithmonë, edhe sot po pinë kafen, duke shkëmbyer lajmet e ditës, të rejat, por si të gjymtë, pa shokun tyre, më të ri në moshë. Gati çdo ditë, biseda sillej rreth ngjarjeve të vogla e pikante, aq sa mund të nxirrte qyteti i Tepelenës, që “pasi e shtrydhnin si limonin”, nxirrnin pikë-pikë ndodhitë e përditshme, si martesa, grindje, ndarje, tradhti bashkëshortore, rrahje të rinjsh, padi të thëna herë me gjysmë zëri e herë në vesh. Herë të tjera ngjarje më të rëndësishme, si mbledhje plenumi, të korra, fshirje, vizita nga lart, shëndeti i shokëve të partisë, përgatitje kongresesh, puna në Komitetin Qendror, etj; herë hapur e me komente e herë me pëshpërima: ja, kjo ishte përmbajtja dhe mënyra e përditshme e bisedave të tyre. Këto diskutonin të tre shokët: Kasua, Zenua dhe Lilua.

Por këto ditë ka ndodhur kjo ngjarje tronditëse: shoku i tyre Lilua e hëngri dhe u dënua nga gjykata në Tiranë, në një proces me dyer të mbyllura, me dhjetë vjet heqje lirie. E kishin thirrur në Ministrinë e Punëve të Brendshme në Tiranë dhe e kishin arrestuar aty, në zyrë. Askush nuk kishte ditur gjë. Zenua e di përse-në. Kaso është mjaft kureshtar, por edhe ka frikë. Ishte shoku i tyre, kush e di se mos hapen probleme. Kanë folur, kanë pirë kafe me “armikun e popullit e të partisë”. Kaso pyet Zenon, thjesht se do të sigurohet se atë nuk do ta gjejë gjë, se nuk do ta kenë me të, do të jetë i sigurt se një ditë atij nuk do t’i trokasin në derë. Por më shumë, do që t’i matë pulsin Zenos: a ka edhe Zenua frikë, apo ka vetëm ai? A i duhet pasur frika kësaj fatkeqësie që i ra Lilos? Por Kaso nuk sheh asgjë në sytë e Zenos. Ai, me pak fjalë, ia ndryshon temën e bisedës. Nuk do që të flitet më për Lilon. Kason e gjorë e ka zënë frika. Ka net që nuk fle. I di ai punët e partisë dhe të armiqve të saj. Ku të hedhin e ku të tretin. Një herë e hëngri Lilo, mbase do ta hajë edhe Kaso. Kohë ka gjithmonë partia të zbulojë armiqtë, rrënjët që ka hedhur armiku i popullit e i klasës, më kë rrinte, me kë bisedonte. Ja, këto mendon ai e nuk ka as kurajën ta flasë me të shoqen, që sidoqoftë, e ndjek me sy kudo në shtëpi, si për t’i thënë se ti e ke pasur shok ideali e kafeje, se mos ai atje është duke folur e nga dajaku të përmend edhe emrin tënd, se po të doli emri, po hyre në gojën e Degës së Punëve të Brendshme, në darën e partisë, na piu e zeza, na polli belaja, se mos na merr në qafë ai Lilua yt, që e mburrje dhe e ngrije në qiell. Ai tani nuk ka më ç’të humbasë, por nga inati, kë të mbysë më parë, kë të shtyjë në humnerën ku ra vetë. Ka ditë pra që Kaso lodhet e stërlodhet e pyet Zenon, kur rrinë në kafenë e klubit të turizmit, por ai nuk i thotë gjë, vetëm që duhet të mos ia përmendë më as emrin. Edhe kjo e merakos. Është e vërtetë, nuk i duhet përmendur as emrin, por ç’e do se frika i ka mbirë në bark. “Pa dale, po provoj edhe një herë” - dhe çdo ditë i del në temë, i sillet dhe e pyet, pret përgjigje, por Zeno nuk ia var fare. Vetëm, me të njëjtën frazë. “Mjaft tani me Lilon, lëre atje ku është”. Edhe sot, po i njëjti avaz. Por sot sikur Zeno ka zbuluar paksa cepin e mbulesës që fsheh misterin që rrethon çështjen e Lilos, përmend vetëm një të dhënë, fut një detaj të thjeshtë: Zenua tha se e pati nga zelli i tepërt. Po xhanëm ç’do thotë ai me këtë? Prapë se prapë nuk tregoi.

***

 

Familja e Lilos ishte lajmëruar disa ditë më vonë për arrestimin. Së shoqes, Zylfijes, i kishin thënë se për një punë, do t’i duhej të qëndronte në Tiranë, në gatishmëri. Pastaj e kishin lajmëruar Zylfien, që punonte në Komitetin Ekzekutiv. Aty, ia kishin thënë. E kishte thirrur në zyrën e tij sekretari i organizatës bazë të partisë së komitetit, Nefail Mema dhe i kishte komunikuar lajmin e zi: “Lilo është arrestuar dhe është në izolim, në Tiranë”. Por se për çfarë ishte arrestuar, këtë nuk ia tha.

Zylfia, po atë ditë që ishte lajmëruar për arrestimin e të shoqit, kishte vrapuar për të kërkuar një takim me kryetarin e Degës së Punëve të Brendshme, shokun Hulusi Xhango, por ai nuk e kishte pritur. Menjëherë e në Komitetin e Partisë, kërkoi takim me sekretarin e parë, shokun Bido Sinani: aq më keq. Askush nuk kishte pasur kohë ta dëgjonte. Askush s’e kishte qasur. Mirë se e kishin arrestuar, po t’ia thoshin të paktën se ç’kishte bërë? Askush nuk i kishte thënë asgjë. Vetëm një komunikim të thatë: “i pandehuri Lilo kishte shkelur vijën e partisë”.

Familjarët e tij ishin bërë si të çmendur, pikë e vrer.

 

Familja e të arrestuarve në jug përjetonte zakonisht një tragjedi të dytë pas tragjedisë së parë, që ishte arrestimi i një pjesëtari të familjes. Askush nuk i fliste më pjesëtarëve të tjerë të familjarit të arrestuar. Atij që shkonte në dyqanin e bukës të blinte bukën, i thoshin: “jeni armiq të partisë dhe dashkeni edhe bukë të hani, të hani bukën e popullit?”. Kudo i mbylleshin dyert. Asnjë shërbim. Pastaj, po pate kënd në shkollë të lartë a në ndonjë institut, bëhej gati menjëherë përjashtimi. Tashti, biografia ishte prishur dhe partia nuk formonte më kuadro nga radhët e armiqve të saj, “njerëz të prekur”. Izolimi bëhej i plotë, përjashtimi ndjehej kudo dhe menjëherë. Ishte si një ndërhyrje kirurgjikale, e bërë pa narkozë nga një dorë kirurgu, që me bisturi nxjerr nga trupi një organ dhe e flak tutje. Edhe njerëzit e tu, ata të afërmit e familjes, vëllezërit e motrat, kunetërit e kunatat, edhe ata të bëheshin armiq; të shikonin vëngër, edhe ato tani hynin në valle, bëheshin të padëshiruar nga regjimi, edhe ata një sy vigjilent fillonte t’i shikonte shtrembër. Një gabim, një pakujdesi mund t’u shkatërronte jetën. Shkurt, kudo gjenin armiqësi.

Ndërsa në veri, po kjo politikë me armikun e popullit, por familja nuk të përjashtonte kështu, nuk të merrte inat, nuk ulërinte aq shumë se ç’na bëri mavria, derëzitë ne; ata coku nuk të sikterisnin në djall e nuk të merrnin zët si në jug. Në Jug sikur jeta e vdekja ishin shumë më afër. Por mjerimi ishte kudo i madh, prapë se prapë.

 

Po kjo i ngjau edhe Zylfies. Asaj ia komunikuan menjëherë largimin nga puna, nuk pritën më gjatë, por të nesërmen. Punonte shefe kuadri në Komitetin Ekzekutiv të qytetit të Tepelenës. Të nesërmen e arrestimit të Lilos, sapo kishte dashur të ngjitej në zyrën e saj në katin e dytë, një punonjës i komitetit, Baftjar Malaj, koleg i Zylfies, me një fytyrë aspak miqësore, i kishte thënë që të merrte librezën e punës e të mos paraqitej më në atë vend. Dhe ajo pikë e vrer kishte ikur. Askush nuk i kishte dhënë shpjegim. E kishte pasur të lehtë të hynte në punë, kur kishte filluar, - gruaja e njërit prej punonjësve më të rëndësishëm të Sigurimit të Shtetit për Tepelenën -, për të kishte pasur vend menjëherë; tani, po aq lehtë po largohej nga puna. Nuk kishte qenë zotësia që i kishte siguruar punë, por politika, biografia. Këto po e braktisnin, e po e linte edhe puna Zylfien.

Kanë kaluar disa javë. Lilua vazhdon hetuesinë e tij atje në Tiranë, ndërsa Zylfia qan e shkatërrohet, pa punë, në Tepelenë. Ajo, pasi është mbyllur për disa ditë në shtëpi, pasi ka qarë dhe është dëshpëruar - në të vërtetë i është shembur bota dhe i ka rënë sipër, e ka varrosur për së gjalli – fillon të dalë nga pak mbrëmjeve dhe niset për në Këshillin e Lagjes. Shkon atje të kërkojë punë, se pa punë nuk jetohet. Por pasi e sorollatën disa ditë të mira, i kanë dhënë dy mundësi, i kanë ofruar dy variante pune. Njërën si pastruese në Ndërmarrjen e Elektrikut dhe tjetrën si punonjëse sixhadesh në Ndërmarrjen Artistike të qytetit. Mund edhe ta degdisnin fare e ta tretnin larg, në ndonjë fshat malor, në ndonjë kooperative; mund edhe t’i ofronin ndonjë punë në stallë lopësh a derrash. Ta puthte e ta vinte në ballë punën si pastruese ose në artistike. Dhe Zylfia, pasi i kishte pleqëruar shpejt e shpejt edhe me fëmijët ofertat, vendos të pranojë punën në ndërmarrjen artistike. Dy prej fëmijëve ishin në shkollë të mesme dhe do të turpëroheshin të shikonin nënën e tyre, që nuk punon më në Komitetin Ekzekutiv, por fshin shkallët dhe pastron banjat e Ndërmarrjes së Elektrikut.

Zylfia kishte shkuar me kokën ulur në punën e re në artistike, në repartin e sixhadeve. Përgjegjësja e repartit, Ylvije Kapo, e përgatitur që më parë, as kishte denjuar ta priste e t’ia shpjegonte punën, por me një ton urdhërues, i kishte thënë shkurt e prerë se vendi i saj ishte atje, në atë qoshen, dhe se për tre muaj do të ishte nxënëse, pastaj do të hynte në rrogë. E kush t’ia varte më Zylfies? Ah si i hapeshin dikur dyert asaj? Ah si i rrinin gati të gjithë në kohët e bukura! “Shoqja Zylfie, shoqja Zylfie! Ja, urdhëro, hajde!”; “është gruaja e Lilo Banushit, i shoqi i saj punon në Degën e Punëve të Brendshme!”. Në dyqanet i ruhej peshku, që shkonte ta merrte pak më vonë, kur të tjerëve u thuhej se kishte mbaruar; i ruheshin ushqimet, qumështi. Kasapi dërgonte të birin te shtëpia e i sillte mishin, tani që ishte me talon e mungon kudo. Po edhe copat e reja në dyqanin e metrazheve i ruheshin shoqes Zylfie! Kështu këpucët, enët shtëpiake, deri edhe qelqurinat; kur vinte furnizimi, shitësja më parë lajmëronte gratë e kuadrove të partisë e të pushtetit, pastaj, ç’mbesnin i shiste për popull. Kurse tani, tani që e ka zënë halli, tani që askush nuk i flet më, në qoshen e saj të punës, me lot poshtërimi, kur vjen orari i pushimit, ha atë kotheren e bukës që merr me vete çdo mëngjes.

Lilos hetuesinë ia bënë po në Tiranë. Hetuesia kishte qenë e shkurtër, tre muaj, e jo si zakonisht, siç ngjiste me të tjerët, deri në një vit e gjysmë. Lajmi i arrestimit ishte përhapur në Tepelenë. Tani, këtë e di i gjithë qyteti.

Nga Tirana kishte ardhur njoftimi i ditës kur do të zhvillohej gjyqi i Lilos. Zylfia kishte kërkuar leje dhe ishte nisur. Por gjyqi ishte zhvilluar me dyer të mbyllura e Zylfien nuk e kishin lënë të merrte pjesë në gjyq. E tronditur, plot ankth e ngërç, e frikësuar dhe e impresionuar - zaten nuk kishte pasur kurrë punë me gjyqe e me gjykata - kishte pritur jashtë, në korridor, e turbulluar. Ajo nuk kishte parë gjë kur kishin sjellë Lilon. Një masë e madhe policësh e njerëzish, e kishte rrethuar Lilon e saj dhe Zylfia, e shkurtër nga shtati, nuk e kishte parë. Pastaj, gati të gjithë kishin dalë jashtë, dhe gjyqi ishte zhvilluar me dyer të mbyllura, pa praninë e kujt. Siç duket, vetëm një grusht njerëz kishin qenë të pranishëm: gjykatësi, ndonjë polic, ndonjë sekretare e ndonjë kuadro i rëndësishëm i Ministrisë së Punëve të Brendshme. Kur gjyqi kishte mbaruar, policët i ishin turrur si djaj të tërbuar edhe një herë sallës së gjyqit dhe e kishin marrë Lilon. Zylfia, më pranë derës kësaj radhe, e kishte parë Lilon e saj të dilte nga salla, babanë e tre fëmijëve, me kokë të qethur dhe me pranga në duar. Edhe Lilo e kishte parë Zylfijen e tij, por nuk kishte pasur as mundësinë dhe as forcën t’i fliste as edhe një fjalë. E kishin zbritur nga shkallët, duke mos i lënë mundësi të komunikonte me të.

Zylfija kishte pritur gjykatësin te shkallët, kur ai me dosje në dorë, kishte filluar të zbriste.

- “Po sa mori, more zoti gjykatës, të lutem, a mund të ma thuash?”.

- “Dhjetë vite” - i kishte thënë gjykatësi.

- “Po mirë more zoti gjykatës, po pse, ç’ka bërë, të lutem a mund të ma thuash?”.

- “Ka shkelur vijën e partisë, nuk ka respektuar rregullat e punës së partisë. Të tjerat ndoshta do t’i marrësh vesh më vonë”.

Kaq i kishte thënë gjykatësi. Veç një gjë i kishte bërë përshtypje të madhe dhe e kishte sëmbuar në zemër. Kur kishte dalë Lilua nga salla e gjyqit, kishte dalë nga po ajo sallë edhe mësuesja e fizkulturës e shkollës së mesme të Tepelenës, Xhemile Islamaj, e cila e kishte shikuar në një mënyrë të pashpjegueshme, nuk i kishte folur dhe kishte ikur.

- “Po Xhemilja ç’do këtu xhanëm? Xhemilja në gjyqin e Lilos tim? Mua nuk më lënë të marr pjesë në gjyq, që jam gruaja e tij, ndërsa këtë po? Po ç’lidhje ka Lilua me Xhemilen? Po pse e kanë thirrur? Mua as më qasën fare, as këtu e as atje, nuk më tregojnë arsyen se përse është arrestuar Lilua e përse po dënohet, ndërsa kjo zarbë mu në meze të vendit, mu në sallën e gjyqit, në Tiranë. Kjo di gjithçka, ndërsa mua nuk më lanë as të shkëmbej edhe një llaf të vetëm me tim shoq? Po kush është kjo kurvë e mutit, pa dale pak? Po kur hyri brenda kjo që unë nuk e pashë? A thua me turmën, në fillim?”, - kishte thënë me vete Zylfija.

Kjo e kishte xhindosur e marrosur. Gjatë gjithë rrugës, nga Tirana në Tepelenë, nuk kishte bërë gjë tjetër veçse ishte torturuar nga këto pyetje e hamendësime; inati e kishte brejtur fare.

Kur kishte ardhur në Tepelenë, nuk kishte ditur t’u thoshte asgjë atyre që e pyesnin se për çfarë ishte dënuar Lilua, atyre pak vetëve që kishin pasur guximin t’i afroheshin e ta pyesnin. Veç, gratë si gratë, ajo kishte thënë vend e pa vend se atë ditë, kur kishte mbaruar gjyqi dhe kur e kishin nxjerrë Lilon e saj nga salla, kishte parë edhe Xhemilen të dilte, si vjedhurazi, e cila kishte bërë sikur nuk e kishte parë Zylfijen, por ama si me një ironi që i ishte sjellë në fytyrë, si me një lloj triumfi, sikur Xhemilja të ishte fituese, sikur një kënaqësi i lexohej në fytyrë.

- “Po çne, xhanëm Xhemilja në gjyqin e tim shoq?”.

Dhe kishte analizuar herë pa fund atë shprehje në fytyrën e saj, atë qëndrim, atë ikje të sajën pa folur, atë lloj sfide kur i kishte kthyer shpinën dhe ngrehur kokën lart në shenjë përçmimi.

– “Po ajo, ç’deshi ajo aty?Pale po, edhe nuk më foli fare, nuk më dha të njohur, nuk më bëri asnjë shenjë, ajo, fshatarka e dreqit, grua e palarë, shëmtira, putana?”.

Xhemilja e kishte sfiduar. E kush? Xhemilja, që askush s’i jepte pesë lekë për të. Ajo të mos i fliste asaj, Zylfijes, të mos ndalonte, të mos i thoshte sesi kishte shkuar gjyqi, meqë kishte qenë në sallë, të mos i tregonte asaj se përse gjendej vetë ajo aty? Po më e keqja ishte se Xhemilja e kishte shikuar me ironi e me sfidë. Zylfia ishte tërbuar.

Kështu, thonë se fjala ka këmbë, dhe një fjalë këtu e një fjalë atje, Tepelena e ka marrë vesh se Xhemilja kishte qenë në gjyqin e Lilos. Kureshtja e njerëzve është në maksimum. Misteri ishte bërë i dendur. Njerëzit donin të dinin.

- “Po ç’ka ngjarë xhanëm? U çmendëm! Ç’është mo gjithë ku sekret i madh? Partia ka pasur edhe armiq të tjerë, nuk doli vetëm Lilua, meqë na mbiu edhe ky si armik? Pse nuk tregojnë, pse nuk flasin? Çne kjo heshtje, pa kuptim? Po kaq i tmerrshëm paska qenë ky njeri? Po ç’punë ka pasur Xhemilja në Tiranë, në gjyqin me dyer të mbyllura?”.

Askush nuk dinte të jepte një përgjigje.

Të gjithë ishin të etur të dinin përse-në. Kryesisht, ajo klasa e vogël “intelektuale” me biografi të mirë, ajo shtresa që mbushte zyrat e shtetit: disa kolegë të Lilos, pastaj oficerët që shkonin në reparte, aparati i Komitetit të Partisë, i Komitetit Ekzekutiv ku kishte punuar Zylfia, por edhe mësuesit e ekonomistët, mjekët, deri edhe policët. “Po përse xhanëm?”. Kur partia të arrestonte e të konsideronte armik, nuk ia përtonte, fillonte me demaskimin e diskreditimin e armiqve të saj, që dilnin herë pas here në gjirin e saj: t’i numëronte gjitha ç’ke bërë, bile edhe të shtonte nga ata që s’ke bërë. Kurse me Lilon, ky rregull ishte prishur. Lilua ishte arrestuar, por nuk tregohej se ç’kishte bërë, ku i kishte shkelur partisë në kallo. Ishte armiku që nuk u demaskua në Degën e Punëve të Brendshme, në kolektiv, për fajin që kishte bërë, e as në lagje. Kështu nuk ndodhte. Kush fliste kundër partisë, duke bërë agjitacion e propagandë kundër saj, kush tentonte të arratisej, kush bënte pjesë në grupe armiqësore, ose diskreditohej në qendrën e punës ose në lagje, ose gjyqi i bëhej me dyer të hapura e me altoparlantë. Ta shihnin mirë armiqtë ç’i priste, ta shihnin njëherë sesi binte grushti i “kllasës punëtore” mbi kokat e tyre, të dridheshin e të përpëliteshin ata nga dora e saj? Pa ta provonin të tjerët, po ia mbajti? Gjyqet me altoparlantë kishin qenë në modë në vitet e para të çlirimit. Ndërsa tani, kishte hyrë në modë një mënyrë tjetër demaskimi: në lagje ose në qendër të punës. Kjo mënyrë ishte më e drejtpërdrejtë. Në sallat e gjyqeve mund të mos vinin të gjithë, kurse në qendër të punës, në orën e punës, aty ishin kolegët. Aty pra duhej diskretituar armiku, që ta shihnin kolegët sesi mund të venin punët. Në lagje, ta shihnin banorët sesi përfundon tradhtari! Sesi nuk i ngelet pikë gjaku në fytyrë!

- “Po Lilua xhanëm ç’ka bërë që nuk u mur vesh asgjë?”.

Heshtje. Asnjë përgjigje, asnjë e dhënë. Diçka e çuditshme ka ngjarë. U arrestua, u mbajt shumë i fshehur motivi. Vetëm një gjë ka shpëtuar, një e dhënë e vetme, një fjalë: në sallën e gjyqit, në Tiranë, ka qenë Xhemile Islami. A thua bëhet fjalë për punë femrash? A thua Lilua ka dashur të .... Xhemilen? Xhemilen? Po kush e hidhte pështymën mbi të. Ajo ishte e shëmtuar fare! Lilo ishte dobiq, po çne Lilo deri te Xhemilja? Lilo bënte të dridhej e gjithë Tepelena! Për punë femrash, ai nuk do ta kishte pasur problem fare. Mund t’i vihej kujt të donte dhe ta rregullonte. Shumë nga frika se ishte punonjës i Degës së Punëve të Brendshme e po nuk pranove, të zë inat e nuk i dihet kurrë; pak pastaj edhe nga pamja: ishte i fortë e i lidhur, trup muskulor. Ai e kishte ruajtur formën: hetues hesapi, i stërvitur fizikisht. Ishte rreth të pesëdhjetave. Ndoshta, pse nuk kishte punuar kurrë në prodhim, apo edhe mund të ishte racë e fortë nga prejardhja; ka gjithmonë gra sipas moshave e kategorive që ta varnin. Lilo as që kishte nevojë të shkonte deri tek Xhemilja. Por ama edhe kjo tjetra: askush nuk dinte të bënte lidhjen se çne Lilo me Xhemilen. Askujt nuk i shkonte mendja se Lilo kishte dashur të katranoste ndonjë gjë me të.

 

***

 

Xhemile Islamaj ishte nja pesëdhjetë e kusur vjeçe, me flokë të gjysmë të thinjura, që nuk i bojatiste kurrë, mësuese fizkulture, pranë moshës së pensionit; ishte e shpifur, rrudhë - rrudhë, gërdallë e me kockat që i dukeshin të gjithë. Grua e stërmunduar, e pa ushqyer, e hequr keq. Kjo kishte lënë gjurmë të thella në krejt qenien e saj. Fytyra e verdhë, plot rrudha, balli tashmë i lëruar me brazda e vija, lëkura e fishkur e me gropa, nga mungesa e dhëmbëve, tregonte se jeta nuk ishte treguar bujare me të, por as edhe ajo me veten. Lahej radhë dhe era e djersës të tërbonte po t’i afroheshe. Edhe ai dreq duhani që pinte, i jepte një erë të qelbur. Sytë i kishte të kuq, si nga një dhimbje koke e vazhdueshme, si dikush që nuk vë gjumë në sy a nuk fle natën, me ata fijet e holla e të kuqërremta, si rrjetë e përgjakur, që nuk i hiqeshin kurrë nga e bardha e syve të saj. Grua e dobët ku po këputet, me një kokë të zgjatur, që përfundonte me një mjekër me majë. Goja si e shqyer, krahët që i binin anash, me kockat veshur me dej e me qime, që çrregullt ia vishnin lëkurët e rrudhosura. Fustanet e saj ishin të palara, çorapet e rrjepura e të grisura, këpucët me taka të ngrëna. Femra ishte fundosur keq e ishte zhdukur me kohë nën këtë individ të seksit femëror.

Për syrin e atij që i kundron gratë, e që në një farë mënyre di t’i studiojë, te Xhemilja nuk kishte mbetur asgjë gjallë. Kurmi i grave ka trillet e tyre. Edhe pse mund të mos jenë të bukura, jeton nganjëherë gjatë tek ato mishi i tyre, që përsëri është ndjellës. Nganjëherë, shtyn në kohë plakja e këtij mishi, si të thuash, vonon të kryhet ai proces te disa, që edhe pse janë pranë të pesëdhjetave, sikur vazhdojnë të joshin, të ngacmojnë e të provokojnë. Kuptohet, me forca të stërmunduara. Mishi i Xhemiles kishte kohë që e kishte humbur këtë cilësi. Kishte vdekur. Që në të tridhjetat, ajo ishte e mbaruar. Gjë që ia kishte dëmtuar të qenit e saj grua. Lëkura ngjitur për kocka, sikur e kishte penguar gjakun të qarkullonte e të ushqente në mënyrë aq të domosdoshme ato inde që mbajnë gjallë një fytyrë femre. Pastaj, kishte filluar prishja dhe rënia e dhëmbëve. Flokët e drejtë që i ngiheshin kunj përpjetë, i mbante shkurt, të prerë pa ndonjë modë, keq, si dhi e egër mali.

As e re nuk kishte zgjuar asnjë shikim, asnjë interes. Askush nuk i kishte hedhur sytë në të. Ndoshta, ndonjëri edhe kishte dashur të kalonte kohën me të; kësi njerëzish ka gjithmonë e për çdo kategori, aq më shumë në ato kohëra, kur ato punë ishin të ndaluara, kur ishte e vështirë të kishe një femër tendën. Nëse për vajzat, në përgjithësi, sytë hidheshin e zhbironin, kur Xhemilja kalonte, ishte si të mos ekzistonte. Asaj nuk i kishte propozuar askush që t’i shprehte ndjenjat në një mënyrë që një vajzë e dëshiron gjithmonë. Janë shumë prej atyre vajzave që e dinë se ka mjaft ujë në fjalët që djemtë ia drejtojnë atyre, ka tepri e falsitet, por i pëlqen t’i dëgjojnë. Ka djem të shprehur, ka të tjerë që i mësojnë përmendësh frazat që duan t’i thonë vajzave; të tjerë ia kërkojnë fjalët shokëve të tyre që t’ia formulojnë. Këto fraza bartin një lodhje të madhe, këto fjalë të moshës më të freskët, janë frazat me mundimin më të madh. Por ia vlejnë. Është kjo lodhje që ndan kohërat, është si era e veriut që largon retë e adoleshencës, e të fut në burrërinë. Këto fjalë e fraza janë puna e parë serioze që një djalë duhet të bëjë për t’i hyrë burrërisë. Vajzat janë të destinuarat e para të këtyre fryteve të punës. Ca mbledhin shumë prej tyre. Herë qeshin me ta, herë hyjnë në mendime e herë përvëlohen. Djali e kupton se vetëm një vajzë e bën burrë. Dhe hidhet në sulm instinktivisht. Vajzën e bën grua pikërisht kjo trokitje te dera e saj. Xhemilja nuk kishte dëgjuar fjalë të tilla, të tilla shprehi që t’ia prekin zemrën e ta linin pa gjumë, që ta mbulonte dashuria, ta zinte meraku. Të bëhej grua në zemër të paktën. Asnjë letër nuk kishte marrë, letër me kësi shprehjesh. Askush nuk kishte humbur kohë ta merrte seriozisht një gjë të tillë. Asnjë sulmues nuk ishte përpjekur të bënte gol në portën e saj.

Kur kishte shkuar të bënte gjimnazin në Tepelenë, kishte jetuar në konvikt, e lirë nga shtrëngimi i fshatit, i prindërve dhe nga rrethi i atyre që e njihnin. Vajzat e tjera kishin pasur adhuruesit e tyre. Ajo i shihte kur dilnin, kur visheshin, e kuptonte kur merrnin letra, kur i propozonin, kur lidheshin me ndokënd apo kur i braktisnin. Kurse asaj, asgjë. Asnjë nuk kishte marrë mundimin ta linte pa gjumë.

 

Xhemilja ishte nga fshati Progonat i Tepelenës. Shihej se fëmijëria, rinia e jeta nuk i kishin ofruar asnjë gëzim. Bënte pjesë në atë kategori ku dallohet lehtë se asnjë puthje, asnjë përkëdheli, asnjë kujdes nuk kishte rënë mbi të. Mrekullia që quhet dashuri familjare, kujdes familjar, edukim familjar, nuk është një fjalë goje, por një realitet që stampohet në fytyrat e fëmijëve. Nuk është e vështirë ta kuptosh se ç’dritë e ëmbël e ndriçon atë familje, vetëm prej këtyre portreteve engjëllore, prej shikimit të qetë, prej zgjimit të vonë të fëmijëve ndaj së keqes, prej një padjallëzie të jetuar me shumë natyrshmëri, por që askush nuk e merr për naivitet, e që shihet se është vetëm fryt i kujdesit të prindërve që dinë t’i mbajnë fëmijët e tyre larg nga ca të këqija, të mos i bashkojnë me këdo. Pastaj është larja, ushqimi, veshja, rregullimi që e stolisin atë botë të vogël shpirtërore, që është fëmija i një familjeje të mirë. Pastaj, ishte edhe mësimi. Ishin notat e mira dhe inteligjenca, në përgjithësi. Në asgjë nuk ndjeheshin më të provokuar dhe të pa forcë të ndreqnin një fatkeqësi të madhe që i kishte rënë në derë shumë drejtuesve të regjimit komunist: fëmijët e tyre nuk shkëlqenin as në mësime e as në sjellje. Po si shpjegohej? Ata kishin pushtetin, kishin privilegje. Kishin marrë shkollat vetë ata. Ishin shumë të radhë ata që merrnin nota të mira. Në shkollat ishin më problematikët. Ndërsa fëmijët e të përndjekurve politikë shkëlqenin. Ishin më të mirët e shkollave në Shqipëri, me sjelljet më të mira. Hierarkët komunistë nuk e kishin këtë përgjigje shumë të thjeshtë: se këta fëmijë vinin nga mjediset ku jetohej dashuria familjare. Këto familje i kishin larguar nga çdo drejtim e privilegj, i kishin shtypur e munduar, por nuk kishin mundur të hiqnin nga tryezat e këtyre familjeve dashurinë e përkujdesen për fëmijët, inkurajimin ndaj dijes dhe leximit, që janë dritë për mendjen. Nuk kishin mundur të shkulnin atë që nuk shkulet: edukatën dhe dashurinë si rregull jete e si stil sjelljeje. Ndërsa te Xhemilja nuk ishte ndodhur asgjë prej këtij procesi edukativ. Këto gjëra mungonin krejtësisht në të. E ashpër, drita e edukimit, nuk kishte vepruar mbi atë botë.

Edukimi është si valë që përhapen vazhdimisht, çdo ditë, me fjalë e përkëdheli. Fëmijët nuk rrihen, por qortohen me ëmbëlsi, si vetë fjala edukim, nga latinishtja, addulcere, të zbutësh, të ëmbëlsosh veprimet dhe sjelljet, t’i heqësh ashpërsinë dhe reagimet e ashpra e të futësh sheqer në to. Kjo kryhet me anë mesazhesh që transmetohen me takt, me butësi, me fjalë të zgjedhura. “Kujdes këtë, mos e bëj më, nuk është mirë shpirti i mamit, zemra e babit”. Dhe jo një herë, por shumë, shumë herë. Kështu jepen parimet e jetës, i pritet rruga sjelljeve të gabuara. Kjo, derisa prindi të sigurohet se janë marrë shprehitë e sjelljeve të mira, kanë zënë vend e janë zhvilluar deri në përsosmëri. Goja prindërore i jep formë gjësë së shtrenjtë, kur është koha për mbjellje: në atë periudhë kur harlisen inteligjenca dhe kur ndjenjat e zemrës tek fëmija reagojnë shumë saktë. Po nuk u krye ky proces në atë kohë, dëmi është shumë i madh.

Po sa janë ata që një gjë e tillë nuk ngjet në jetën e tyre? Shumë. E ç’ngjet në to? Ja se çfarë thotë Simone Weil: “Po nuk ra një dritë hyjnore, që është edukata, mbi zemrën e njerëzve, këto zemra rrezikojnë të mos e njohin kurrë të mirën, të mos zgjedhin të mbajnë anën e saj, të mos veprojnë sipas diktatit të saj. E po zgjati kjo anemi, kjo mungese e këtyre rrezeve, këto shpirtra rrezikojnë të mos e njohin mirësinë dhe të mos bëjnë zgjedhjet në favor të saj”. Kjo kishte ndodhur tek Xhemilja. Ajo ishte rritur pa praninë e dritës; bari i keq nuk ishte këputur në shpirtin e saj. Ishte tokë djerrë, pa virtyt, plot hithra e gram. Në të kishte vrazhdësi, sjellje të pa kuptim e të pashpirt. Kishte djegur etapën themelore të jetës: edukimin. Reagonte ashpër, vrazhdë, kishte shpërthime e inate, dyert e asaj bote ishin të hapura, vepër e instinktit; i mungonte ndrojtja e ëmbël femërore, turpi i gabimit, frerët e maskimit të së keqes.

Xhemilja kishte mbaruar gjimnazin dhe e kishin caktuar mësuese fizkulture fshatrave të Tepelenës. Vonë e kishin sjellë në qytet. Sesi e kishin sjellë e për çfarë, askush nuk dinte të tregonte. Nuk kishte shkëlqyer në shkollë. As në punë. Nuk kishte asgjë që të linte të mendoje se duhej sjellë në qytet. Pse të vinte ajo këtu, në shkollën e mesme të Tepelenës, pa asnjë aftësi, pa asnjë meritë? Askush nuk dinte të thoshte përse-në. Veç kishte një lloj zgjuarsie, një dinakëri, një mosbesim ndaj të gjithëve. Ishte e heshtur. Shumë e heshtur. Veç vëzhgonte. Askush nuk mori mundimin ta bënte shoqe. Edhe ajo iu përgjigj kësaj mospërfilljeje me mbyllje. U ngurtësua. Mjedisi e largoi, ajo iu kundërpërgjigj me ftohtësi, me mospërfillje dhe egërsi. Personazh thellësisht anonim, por e aftë të vëzhgonte, asgjë nuk i ikte. Natyra, po ta vëzhgojmë thellë-thellë, është e paanshme dhe bujare me të gjithë; nuk e kishte lënë pa aftësi e talent edhe Xhemilen: ajo grua dinte të kombinonte në mënyrë të shkëlqyer fshehjen e ndjenjave të saj, por kishte aftësinë të depërtonte në botën e të tjerëve. Dinte të blinte, por nuk shiste. Kjo shqisë e hollë vepronte në të. Dinte të diagnostikonte ata që kishte pranë.

Xhemilja ishte martuar vonë, rreth të tridhjetave, me Abaz Islamajn, kur kishte qenë mësuese fizkulture në fshatin Vasjar. Abazi ishte fshatar i zonës, punonte në kooperativë. I ishte vardisur kot mësueses beqare. Ai fakir fukaraja nuk kishte pasur kurrë një femër, nuk e kishte provuar kurrë se ç’ishte femra. Sesi ishin lidhur bashkë, askush s’e di. Xhemilja flinte në një shtëpi fshati, në Vasjar. Rrinte tek dy pleq që kishin pasur vetëm vajza, tani të martuara. Duke përfituar nga kjo rrethanë, Xhemilja kishte filluar të qeraste Abazin, netëve. Por fshati si fshati, që nuk i ikën asgjë, as edhe një e fryrë ere, i kishte rënë menjëherë në të. Fshatarët ishin bërë të gjithë sy e veshë. Natën, Abazi zgjohej dhe merrte rrugën për nga shtëpia ku jetonte Xhemilja. Hynte nga një deriçkë e vogël, nga oborri i pasmë. Xhemilja e linte derën e dhomës së saj hapur një gisht, derë që binte në oborr. Të zotët e shtëpisë nuk kishin qen që të lehnin dhe gjithçka ishte e qetë. Se kush kishte lajmëruar një natë xha Kamberin, plakun, nuk dihet. Ai kishte pritur sa kishte hyrë brenda në dhomën e Xhemiles dhe kishte hapur derën duke e zënë Abazin që kërkonte të puthte Xhemilen. E kishte zënë në çastin kur ai po e tërhiqte nga vetja, me duart shtrënguar për bel. E zuri Abazin në shtëpinë e tij, në njëmbëdhjetë e gjysmë të natës, si miun në çark. Të nesërmen i gjithë Vasjari gumëzhinte, fjalët vu. Lajmi shkoi tek drejtori i shkollës, te sekretari i partisë i fshatit, tek i plotfuqishmi, tek kryetari i kooperativës, tek .... Morali i partisë nuk pranonte gjëra të tilla. Me urgjencë e thirrën Abazin në Tepelenë, në Seksionin e Agjitacion e Propagandës në Komitetin e Partisë. Aty e kishin bërë për ujë të valuar ... Pas dy javësh, puna përfundoi në gjendjen civile të fshatit: u lidh kurora e martesës. Abazi nuk ia kishte bërë kurrë pyetjen vetes se si shpjegohet që xha Kamberi, që në atë orë ishte gjithmonë fjetur, ishte zgjuar dhe kishte bërë roje te dera e dhomës, në oborr, nga jashtë, dhe e kishte hapur atë me një guxim prej të marri? Si ia kishte mbajtur atij të hapte derën e saj? A thua se diçka ishte organizuar? Abazi nuk bëri kurrë kësi pyetjesh, por gjithashtu askush nuk u tregua bujar t’i tregonte se diçka ishte kurdisur mirë pikërisht nga vetë Xhemilja.

Pastaj Xhemilja kishte pasur fëmijë shumë: pesë. Njëri pas tjetrit. Tek ajo grua shihej një zgjuarsi që i endej në fytyrë, në atë fytyrë që shprehte lodhje të vazhdueshme. Por edhe pse dukej si e përgjumur, vëzhgimi nuk flinte kurrë. Seç t’i ngulte sytë nganjëherë, dukej sikur kontrollonte çdo lëvizje të njerëzve që kishte përreth. Edhe pse të tjerët ishin indiferentë ndaj saj, nuk ngjante kështu për të. Merrte pastaj nganjëherë një pamje të errët, të rreptë, të zymtë, sikur të kishte një rëndësi, një peshë, një rol, që të dukej si një trill i kësaj gërdalle të paushqyer e të frustruar nga jeta.

 

Tani, për këtë grua, për këtë Xhemile diçka pëshpëritet, por askush nuk di tamam e me saktësi çfarë dhe si. Aluzione. A thua punë dashuriçkash? Nuk ka mundësi! Po pse i kishte dalë emri asaj? A mos se morali socialist ishte më i rreptë këtu në Tepelenën që nuk toleronte asnjë gjest, sado të vogël? Nuk mendojmë. Pastaj, edhe pse morali socialist ishte një gjë që besohej nga pak kush, kryesisht nga ca naivë partiakë të pataksur, dashuriçka e aventura nuk kishin pushuar kurrë. Sa sekretarë partie e kryetarë Degësh të Punëve të Brendshme kishin pasur dashnore! E jo një e dy, por shumë më tepër. U gjet të fusnin në burg Lilon se mos gjoja i ishte afruar ca si tepër Xhemiles së Abaz Islamajt. Kjo ishte e pamundur..

 

Disa ditë pasi kishte përfunduar gjyqi i Lilos në Tiranë, pasi fjalët qarkullojnë tashti për të, një ditë herët, në ora pesë të mëngjesit, heshtazi, një kamion i afrohet shtëpisë ku banonte Xhemilja, dhe në pak kohë, ngarkon ato pak orendi të shtëpisë dhe të gjithë pjesëtarët e familjes, merr rrugën dhe lë Tepelenën. Për ku? Askush nuk mori vesh se ku shkoi. Askush nuk e pa më. Ne që po shkruajmë e morëm vesh vonë, vetëm në kohën e demokracisë. E transferuan në Librazhd, ku menjëherë filloi punë si magaziniere në rezervat e shtetit. Tepelena nuk e pa më Xhemilen, as Zylfia nuk pati më rast të shihte fytyrën e saj të shëmtuar ta tallte me atë shikimin e padeshifrueshëm. Xhemilja mori me vete misterin që barte.

***

 

“Po ç’ka ngjarë me Lilon? Ç’bëri derëziu? Jo, jo, Lilo nuk ishte aq budalla sa t’i turrej në kokë ndonjë ide e çmendur e të bënte një proçkë me Xhemilen. Por diçka kishte ngjarë, sepse Lilo e hëngri me dhjetë vite burg”. Tamam këtë donte të dinte Tepelena. Emri i Xhemiles pëshpëritej, por se për çfarë e në ç’mënyrë, ç’lidhje mund të kishte pasur me këtë dënim, këtë askush nuk e dinte. Zenua di gjithçka në këto punë. Ka punuar në Degën e Punëve të Brendshme dhe i ruan mirë lidhjet me të, por edhe me Tiranën dhe me shokët e partisë. Sekreti është i madh: nuk duhen nxjerrë emrat. Këtu partia nuk fal e nuk lëshon pe. Nuk duhen nxjerrë personat, njerëzit nuk duhet ta marrin vesh.

Kjo është arsyeja që nuk i tregon as Kasos, shokut të tij të ngushtë, Kasos që po vdes nga frika, Kasos që ka ditë që rri pa gjumë, por që ka edhe kureshtje, Kaso që e bombardon çdo ditë me pyetjet për Lilon, por që edhe sot nuk po merr përgjigje, në barin e turizmit të Tepelenës.

Ishte vjeshtë, shi jashtë e tym dynjaja brenda lokalit. Sivjet kemi dyzet vjetorin e themelimit të partisë, po afron 8 nëntori.

- “Po ç’na i prishi festat arrestimi Lilos mo Zeno!”.

Heshtje. Zeno kthen kokën dhe do që të flitet për diçka tjetër.

- “Po si na është puna mo Zeno? Unë s’mora vesh fare!” – vazhdon Kasua me të tijat.

Zeno nuk ia ka ngenë dhe do që të flitet për gjë tjetër. Kaso ende nuk është i sigurt.

- “Unë e di se ky qerrata e di si është puna, kjo nuk vihet në diskutim, por a thua ka frikë ky lumëmadhi vetë?” – mendon Kasua me vete. Prapë hidhet në sulm.

- “Aman mo Zeno, pse nuk më tregon, se vdiqa. Ç’ka ngjarë?”.

Heshtje. Frikë. Pasiguri ...

 

***

 

Zenua, Kasua e Lilua kishin qenë tre shokë: kuadro të partisë, edhe pse kishin punuar në sektorë të ndryshëm.

Zenua, Zenel Bime, skraparli, ishte marrë me punë të vështira dhe pjesën më të madhe të kohës e kishte kaluar në Degën e Punëve të Brendshme të Çorovodës; hetues i zellshëm, që i takonte shpesh edhe t’i rrihte të pandehurit. Por ai nuk e kishte pasur fare problem. – “E vërteta duhet të dalë në shesh me çdo mjet”, - thoshte; “partia duhet të dijë gjithçka; do ta nxjerrim të fshehtën me çdo mënyrë. Nuk ka të fshehtë që nuk duhet dalë në dritë”. Kishte qenë në luftë, kur kishte qenë i ri fare. Pastaj, pas çlirimit, ishte inkuadruar me forcat e ndjekjes, në veri të Shqipërisë. Aman ç’tregonte për tradhtarët e arrestuar, për bandat e zhdukura, për armiqtë që kishin vrarë e kapur. Pastaj kishte shëtitur kudo, qyteteve e fshatrave të Shqipërisë. Vonë, aty nga fundi i viteve ‘60, e kishin caktuar në Degën e Punëve të Brendshme të Tepelenës. I martuar me tre fëmijë. Fëmijët ishin rritur tani. Dy kishin mbaruar shkollën e lartë në Tiranë për oficerë në Shkollën e Bashkuar dhe njëri ishte caktuar me punë në Shkodër ndërsa tjetri në kufi, në Peshkopi. Vajza e tij e vetme, ishte e martuar në Durrës. Koha kaloi e Zenua doli në pension. Dilte rrugëve çdo ditë, bridhte kafe më kafe. Mbante veshët hapur për çdo gjë. Mburrej para kujtdo; thoshte se kur kishte qenë partizan ishte plagosur dy herë dhe kishte shërbyer pranë Shtabit të Përgjithshëm. Thoshte se e njihte komandantin, udhëheqësin e luftës dhe të fitoreve të socializmit. Tani komandanti ishte në pleqërinë e tij dhe shpesh kishte dëgjuar se nuk ishte mirë me shëndet.

Kurse Kasua, Kasem Gogollari, kishte qenë shef i Sektorit të Bujqësisë së rrethit, por përveç punëve të zakonshme me partinë e kuadrot, raportonte në Degën e Punëve të Brendshme rregullisht, pikërisht te Zenua, për nëpunësit e Komitetit Ekzekutiv; një herë në tre muaj, siç qe bërë rregull pune; plotësonte letrat e raportet dhe i çonte tek Zenua, që i fuste me përpikëri në dosjet e secilit kuadro. Kjo kishte bërë që ata të ishin miq ideali e pune, miqësi që e forconte ndjenja e së fshehtës dhe delikatesa e zanatit. Kasua ishte kuadër zyre. Edhe ai kishte qenë partizan, por kishte shkuar në shkollë pas çlirimit dhe kishte studiuar për agronomi. Kishte bërë edhe një kurs dy vjeçar partie në Tiranë. Kjo i kishte krijuar mundësinë të punonte si sekretar i organizatës bazë të partisë së Komitetit Ekzekutiv të Tepelenës. Për këtë ishte lart me detyrë, por nuk kishte aq mundësi të informohej hollësisht për ca gjëra, që vetëm ata që punonin në Degën e Punëve të Brendshme mund t’i dinin. Kjo ishte arsyeja se përse ai vazhdonte sot me pyetjet. Si shok, Zenua duhej t’ia thoshte, sepse ai i kishte lidhjet e forta me kryetarin e Degës së Punëve të Brendshme. Edhe Kasua kishte dalë në pension, nuk kishte shumë, punë muajsh, por në pension ama. Kurse, edhe pse ishte në pension, Zenua nuk i kishte humbur lidhjet me shokët e me Degën. Një jetë kaluar aty. Nuk mund ta bënte lanet lehtë. Pastaj, ashtu ishte ai zanat, lërë-nuk më le, i thonë fjalës. Zenua edhe pse në pension, ishte kuadër me besueshmëri të lartë. Këto lloj kuadrosh nuk dilnin kurrë në pension. Ishin zemra e partisë. Në çdo orë ishin gati. Mjaftonte një shenjë. Kjo ishte arsyeja se përse ai dinte gjithnjë gjithçka. Ishte në korrent të gjitha punëve. Atje në Tiranë e thërrisnin shpesh. Nuk ishte do si do. I kishte partia ca besnikë të saj deri në vdekje. E thërrisnin herë pas here në Volorek, në Pogradec, të bënte roje të sillej afër vilës ku pushonte shoku Enver e të hapte sytë katër. Por edhe kur partia dënonte ndokënd, menjëherë dhe Zenua ishte në vijën e parë të frontit. Zhbironte në letrat, në informacionet, në gjithçka, dhe ia dërgonte Tiranës. Të gjitha këto Kaso i di. Për këtë, ai ngul këmbë, por me të lutura, me psherëtima, me të lypura, me ... 

 

Ndërsa Lilo, Lilo Banushi, ishte ca vite më ri se ato, edhe ai punonte në Degën e Punëve të Brendshme, por kishte një detyrë më të rëndë: merrej me rekrutimin e njerëzve. Lilo ishte gjirokastrit, që ishte transferuar në Tepelenë. Kishte mbaruar shkollën e Sigurimit të Shtetit. Ai nuk kishte qenë në luftë, se kishte qenë i vogël atëherë, por babai dhe xhaxhallarët po. Biografi e mirë, gjirokastritë hesapi. Shoku Enver dhe partia i kishte për zemër këto familje. Dhe ku të donte zemra e Lilos mund ta bënte shkollën. Dhe ai zgjodhi të bënte shkollën e Sigurimit. Dhe një të thënë e një të bërë. Ishte sorollatur në të gjithë Shqipërinë. Me detyra të caktuara Sigurimi. Tani në Tepelenë i kishin caktuar këtë detyrë. Të rekrutonte bashkëpunëtorë për Sigurimin e shtetit. Detyrë e rëndësishme, besim i madh, sa besim ka pasur partia tek Lilua!.

Lilos i duhej të vepronte në fshehtësinë më të madhe, larg syve e veshëve kureshtarë të njerëzve, në fshehtësinë më absolute. Rregulli i punës ishte ky: të përzgjidhte kandidatët e ardhshëm për bashkëpunëtorë, kryesisht ata që mund të depërtonin më lehtë tek familjet ose tek puna e atyre që përbënin rrezik për partinë. Studionte natyrat dhe rolin që do të luante informatori. Këta të fundit duhej të zgjidheshin kryesisht nga të prekurit politikë, por jo vetëm nga kjo shtresë. Atyre, armiqtë potencialë mund t’ia besonin ndonjë fjalë. Kjo kategori shfrynte me njëri-tjetrin. Pasi ia vinte syrin dikujt, që atij i dukej i përshtatshëm, e përzgjidhte. Pyeste, interesohej, gjithnjë në lidhje me funksionet që do t’i duhet bashkëpunëtorit të kryente: ia vlente a nuk ia vlente; e mbante sekretin apo jo, a ishte i hapur apo i mbyllur, nervoz a i qetë, dinte t’i vinte lojës apo jo? Binte në sy? Pastaj, roli që kishte në shoqëri dhe marrëdhënia që kishte me personat që duheshin gjurmuar; interesi i Partisë. Të gjitha bashkë, e pastaj vendosnin të tjerë, se nuk janë punë të lehta këto e nuk bëhen lehtë e në kokën tënde.

Rregulli tjetër i kësaj pune ishte ky: pyeste Tiranën, tamam-tamam, Seksionin e Rekrutimeve në Ministrinë e Punëve të Brendshme për kandidatin e mundshëm. Përpara, ia parashtronte të dhënat për kandidatin, a ishte i persekutuar, kë kishte pasur apo kishte në burg, në internim apo të arratisur, ku punonte, gjendjen civile. Pastaj jepte argumentet e tija se përse ai mendonte se ky mund të ishte person i përshtatshëm për bashkëpunëtor dhe të cilës kategori, sepse ishin disa: kategoria stabël, kategoria operativë, strategjikë, të konservuar, aktivë, të terrenit, etj. Tirana pastaj e merrte këtë propozim. Me ingranazhet e saj, ajo e fuste në fabrikën e analizës. Pas ca javësh, vinte një haber ... mund të vazhdonte, dhe ... për këtë kategori. Por, megjithëse Lilua ishte i besuari numër një i partisë, kurrë nuk kishte marrë përgjigje që të mbushin gojën nga Ministria e Brendshme. Edhe pse kishte shumë vite në këtë punë, edhe pse ishte specialist, prapë se prapë nuk kishte arritur të deshifronte ca përgjigje. Kur nuk jepnin aprovimin, herë thoshin: lëre, është i sëmurë e nuk mund të shërbeje si duhet; herë tjetër thuhej se nuk është i zoti; herë tjetër, diçka tjetër, herë tjetër i thuhej jo këtë vëlla, por mendojmë vëllanë tjetër. Një herë i kishin thënë që të rekrutonte dy vëllezër, por pa e ditur asnjëri; Lilo gajasej kur dëgjonte paditë që vëllezërit bënin për njëri- tjetrin, pa e ditur asnjeri se ishin të dy informatorë e që të dy kishin Lilon për shef. Shfaqje groteske, deri në neveri, por që Lilos i kishte mbushur mendjen se ishte shumë i zoti. Shkurt, nuk kishte rregulla të qarta, kritere të prera. Mister edhe për ata që punonin në atë kazan. Lëre pastaj ata të tjerët, bagëtitë që ishin jashtë. Ai ishte aq afër, e s’i dinte tamam - tamam të gjitha.

Pastaj, kur i jepej aprovimi, gjente mënyrën si ta afronte kandidatin për takimin e parë. Duhej studiuar mënyra për thirrjen e parë. Kjo duhej zgjidhur me kujdesin më të madh. Mjaftonte një herë dhe pastaj do të ishte më e lehtë. I thoshte të paraqitej në filan ndërtesë, në katin kaq, hyrja kaq, ora kaq. Ky njoftim bëhej shumë herë nga një person i thirrur enkas nga një qytet tjetër e që rrinte disa ditë në Tepelenë. Atij, Lilo i tregonte personin që duhej të lajmëronte. Ky anonimi kontrollonte lëvizjet e bashkëpunëtorit të ardhshëm dhe gjente mënyrën sesi t’i afrohej e ta lajmëronte, se në filan ndërtesë, ora kaq e aq ishte i thirrur e nuk duhej për asnjë arsye të mungonte, se përndryshe e dinte vetë, por edhe e porosiste që të kyçte gojën. Kaq, e ia mbathte pa e identifikuar kush. Por kishte raste që Lilo e ndalonte vetë viktimën, si me lezet në rrugë, ndonjëherë në radhë, pasi studionte lëvizjet, itinerarin. Por gjithnjë me një kusht: që askush të mos shihte asgjë, që askush të mos ishte i pranishëm, veç ai dhe Lilua, ose korrieri i sjellë nga larg dhe viktima; korrieri pastaj zhdukej nga sytë këmbët, sapo të kishte kryer misionin. Viktima e zgjedhur nuk e kishte të drejtën të guxonte t’i shkonte në mendje të mos paraqitej. Me mysafirin e zgjedhur vetë, biseda e parë që bëhej, kishte këto urdhra: dëgjo mirë, të mos dijë askush asgjë, mos mungo për asnjë arsye në takim.

Ja dhe takimi. Biseda fillonte me këto fjalë: “Partia ka vlerësim për ty dhe mendon se ti mund të jesh një kuadër mirë e i zellshëm, do të ecësh para, do të bësh karrierë, por i duhet ky shërbim; nuk është gjë e vështirë, është vlerësim nga ana e Partisë, një firmë është, për ca fjalë, po i dëgjove, asgjë, fjalë, pa shpenzime, por që mund të jenë shumë të rëndësishme për partinë e për pushtetin, për popullin, për socializmin, etj”. Por, po bëri e kundërshtoi, po nuk pranoi, - si i kishte qëlluar disa herë me ca pinjollë të familjeve reaksionare, ballistë, me ca pronarë tokash, kulakë, armiq të regjur -, hë, po guxuan e thanë jo, mjerë ata! I jepej urdhër që viktima të nesërmen të paraqitej në Gjirokastër, në filan vend, te gurorja, ose te fusha e druve, në atë kthesën atje, pranë ndërmarrjes së ndërtimit të bunkerëve, etj. Aty pastaj bëhej hataja. Të guxonte qeni e biri i qenit të thoshte jo! “Ne të vdesim, të zhdukim, të mos pranosh ti. E kush je ti more barktharë? Ti t’i thuash jo partisë, ti të refuzosh punën që të kërkon partia? Ne ju kemi bërë njerëz, ju kemi bërë këtë e atë, e ti nuk do të thuash dy fjalë, që i vlejnë partisë për të mbrojtur popullin nga armiqtë!”. Hë, ç’presione, ç’tortura psikologjike, ç’kërcënime që dinte të bënte ai. Pak kishin qenë ata që kishin shpëtuar pa firmosur. Ndonjë kokë-derr, mirë, nuk ka pyll pa derra, por kush i bënte ballë presionit të Lilos, sulmit të tij, të sharave, poshtërimeve, kërcënimeve? E rezultate kishte pasur plot, njerëz që do të jepnin informata kishte rekrutuar goxha e Lilo ishte ballëhapur përpara shokëve të partisë e të aparatit të Degës së Punëve të Brendshme.

 

***

 

Ja pra, këtë e dinte edhe Kaso, po nuk dinte të bënte lidhjen, të gjente shtegun e shpjegimit, të merrte një përgjigje të thatë:

- “Mor byrazer! Si shpjegohet që Lilua, Lilo i tmerrshmi, ai që kishte lënë pa gjumë gjysmën e dynjasë, atij që i ecte puna sahat, që kishte marrë lëvdata e dekorata e kurrë vërejtje, Lilua kishte rënë në burg, tani gjendet në ndonjë birucë, me kokën e qethur, si armik i partisë e i pushtetit popullor. Aman more Zeno, ma hiq këtë merak more vëlla, se vdiqa, luajta nga fiqiri? Po ç’ka bërë mo derëziu? Po ai sikur ishte i yni mo, sikur nuk kishte pasur kurrë vërejtje për punën e tij? Aman, më trego se më vrave! Po këtë ia punoi kush apo ia bëri vetës? Këtë, vetëm këtë më thuaj se nuk dua tjetër? Po ai mo nuk ishte fare i çmendur! Dikush ia ka punuar. Po kush xhanëm? Pse t’ia punonin? Ata në Tiranë që e arrestuan, përse? Lilo i tmerrshmi, Lilo trimi, Lilo besniku i partisë, bubu, ç’e gjeti! Re në burg: mbarove, more në qafë veten e familjen”. Kasua do me çdo kusht të dijë atë që shoku i tij e ka marrë vesh me kohë. Po çmendet. Monologët e tij nuk marrin përgjigje.

- “Po ç’qe mo Zeno kjo mynxyrë për të? Më jep një përgjigje se më çmende!”.

- “Eh, more Kaso, lërë lëre, ja ç’të të them, mjaft tani se edhe ti na çmende. Kur njeriu të thotë mjaft, lëre tani, ç’të duhet ta dish? Pse je kaq kureshtar? Lerë, e lëmë, mjaft tani. Ai ia bëri vetes. Nuk i bëri kush gjë. Themi ne andej nga Çorovoda: kafshata e madhe të zë frymën”.

- “Po ç’kafshatë o mavri, ç’hyn kafshata këtu? Ajo ishte puna e tij! Si rraset njeriu në burg kot, për hiç gjë, a për inat? Pastaj flitet për Xhemilen? Çne Xhemilja në këtë mesele? Nuk u mur vesh gjë fare?”.

- “Aman more byrazer, do t’i dish ti të gjitha. Gjithë kohën kjo pyetje. Mjaft tani, lëre!”.

- “Dëgjo Zeno vëllai: ne nuk kemi ku t’i shpëtojmë njëri-tjetrit. Këtu në Tepelenë jemi, fqinj jemi, pensionistë jemi. Bashkë çdo ditë do të jemi. Unë këtë avaz kam. Ti ku do veç? Me mua do të piqesh, do të përplasesh çdo ditë, shumë herë në ditë. Deri kur nuk do të më tregosh? Po jemi shokë ideali a derëbardhë. Mua do ma fshehësh? Amam, ma thuaj dhe e themi këtu e varrosim këtu. I vdiq nëna. Pastaj, se mos na gjen gjë neve mo Zeno, e kemi pasur shok, nuk i dihet? Se mos ndoshta ndonjëherë e përmend emrin tonë atje brenda nga ku është e na bën gjëmën për hiçgjë”.

- “Jo mo, ç’gjëmë, ç’lidhje kemi ne më çmenduritë e tija?”.

- “Pse, ç’çmenduri, ka bërë?”.

- “Aman more më çmende, më tërbove fare. O Kaso, mjaft tani, lërë fare, harroje!.

- “Të keqen, më trego një çikë, e varrosim këtu, po kujt mendon ti se t’i them unë? Unë kam frikë hijen time për këto punë? Ç’bëri ai derëzi?”.

“Ai derëziu? Mirë, vetëm kaq po të tregoj: ai është treguar budalla fare, idiot, e kishte nga zelli i tepërt”.

-“Ç’zell mo Zeno? Lilo nuk ishte fare budalla, të gjitha punët i bënte për merak, në heshtje, qetë, dinte të kërcënonte ai, aman që ia marrça të keqen. Ku dinim ne si bënte ai. Ish usta e kaluar ustait. Ky është zelli i tepërt? Ai kishte vite që bënte atë punë!”.

- “Po mirë mo Kaso, po ta tregoj, po ti e di, të mbesë këtu, se bëre e fole, do març veten në qafë, nuk të mbroj. Zë be për ideal të partisë, këtu do mbesë, as Fatimja jote të mos e dijë, thuaj se askush s’do ta marrë vesh”.

- “Betohem për ideal të partisë. Ka gjë më të madhe njeriu se idealin e parisë? Jo. Ja unë betohem!”.

- “Po ja mo Kaso, Lilua i kish vënë syrin Xhemiles, mësueses së fizkulturës. Donte ta rekrutonte edhe atë. Seç janë ca mësues të rinj që kanë ardhur nga Tirana, të rinj, me flokë të gjatë, me pantallona të gjëra, bojë blu; visheshin pak si ndryshe nga të tjerët. Me flokët e mëdhenj. Kishim një informacion se mbrëmjeve dëgjonin radion e huaj, pinin alkool e kërcenin me ca mënyra të çuditshme. Ndonjëri prej tyre, seç psonisej me një vajzë nga këtu. Sjellje të pahijshme. Shembull të keq jepnin. Lilua mendonte se askush më mirë se Xhemilja nuk mund të bënte për atë punë, pra të jepte ca të dhëna për ta. Hapin epidemi ata derra. Në fakt, kishte frikë se mos ndokush merrte vesh shpejt për ata, dhe kishte dashur t’i dilte punës para. Sa të pyes Tiranën, kishte thënë me vete, sa të çoj të dhëna për Xhemilen në Ministri, sa të pres përgjigje se a do të thonë po a jo, puna nuk pret; këta të rinjtë do ta kenë trashur aq shumë punën e ndonjëri deri atëherë është bërë patjetër për burg; por ka edhe mundësi që këtu në Tepelenë dikush mund të kujtohet e të thotë me vete se askush këtu në Tepelenë nuk po ia bën zap këtyre të rinjve, nuk po mbikëqyr e nuk po i bën tërbjet? Dhe kishte menduar t’i binte shkurt, të mos e çonte propozimin në Tiranë, të mos priste procedurat e përgjigjes, por t’ia niste njëherë me Xhemilën, ta thërriste, t’ia merrte asaj një aprovim dhe informacionet e para e ndërkohë të lajmëronte Tiranën. Se mos merrte vesh kush gjë? Pse - mendonte Lilua - ç’do thoshte Tirana? Xhemilja gërdallë ishte, femër kot fare, sido që të vente puna, ai do të thoshte se çështja ishte urgjente, se nuk priste rasti, ata të rinjtë dukeshin të rrezikshëm. Hapin kësi modash e muzike. Para pak kohësh ishte zbuluar një grup i madh armiqësor në parti – ti Kaso e di mirë, ai i Fadil Paçramit e shokë; dhe e hëngrën jo pak, por Fadili vetë, zëvendës ministri i kulturës Mantho Bala, pastaj Todi Lubonja, Dashnor Mamaqi, e të tjerë e të tjerë, deri edhe bilbili i partisë, shoku Ramiz për pak sa s’e hëngri -. Sa të priste haberet nga ministria, këto të rinjtë mund ta trashnin lojën. Jo, jo duhet vepruar shpejt – kishte menduar - dhe kishte gjetur mënyrën të takonte Xhemilën, një ditë, në rrugë dhe i kishte lënë një takim. ‘Xhemile, kam një fjalë me ty, të pres në ora dymbëdhjetë e gjysmë të filan apartament, te kati i parë. Dera do të jetë e hapur, ti mos trokit fare por hyr’- . Xhemilja kishte thënë mirë dhe Lilua kujtoi se u zgjidh kjo çështje. Ajo kishte ardhur dhe Lilo kishte filluar me të shtruar bisedën. Xhemilja kishte ndenjur si nepërkë, nuk kishte folur gjatë gjithë takimit, gjë që e kishte çmendur Lilon. Lilua i kishte thënë se partia ka një fjalë për të të thënë, e kështu e ashtu, se ti mund ta ndihmosh partinë, pushtetin, mund ta ndihmosh, se të ka dhënë shkollën, të ka siguruar vendin e punës, tani mund t’ia shpërblesh me vetëm ca fjalë, me pak informata, thjesht, mund t’i hidhte në një letër dhe t’i linte ku të donte, se shkonte e i merrte ai, i duhej vetëm të firmoste një deklaratë, që do t’ia jepte Lilua, e ca proçka të tjera, kaq.

Por ajo as që kishte hapur gojën. E kishte shikuar ftohtë, e sigurt në vetvete, gjë që nuk ngjiste kurrë me të tjerët, e kishte parë me sy të qetë, sikur të tallej me të. Pastaj, ishte treguar ironike, kishte pasur kohë edhe të replikonte ndonjë fjalë. Lilo e kishte kuptuar menjëherë se Xhemilja nuk ishte si të tjerat, por as që ka menduar gjatë. E ka parë ai se nuk ndjente frikë Xhemilja para tij, siç bënin të tjerët, nuk dridhej, nuk kundërshtonte, nuk shihej ajo topitja, plot ankth që i shoqëronte viktimat e tjera. Xhemilja e shihte prej majës së kresë e deri në fund të këmbëve, mund të themi edhe me tallje. Shkurt kish tallur bythën me sjelljen e Lilos”.

- “S’po kuptoj gjë në këtë mes? E pse Xhemilja kështu? - Pyeti Kosua”.

- “Prit, prit, deshe ta dije, dëgjoje tani deri në fund” - tha Zenua. “Xhemilja e kishte parë nga koka te këmbët, nuk kishte folur asnjë fjalë dhe kishte qëndruar e qetë. E akullt si mermeri. Kjo e kishte tërbuar Lilon. Ajo të sillet kështu me mua? Po kush kujton Xhemilja se është, i duket vetja se është Liliana Kondakçi? Një palo stërvinë është, ajo të më shikojë ashtu, pa hapur gojën. E të kishte filluar Lilo me kërcënimet. - Shko në shtëpi, mendohu mirë, dhe vëri gishtin kokës dhe hajde pastaj, nesër, përsëri në këtë vend. E po nuk erdhe, po ta mbajti t’i dredhosh partisë, po guxove pastaj e i the kujt për këtë takim? E mjera ti, more vesh? Tani ik pirdhu, o shëmtirë, po më rri edhe me turinj? Bytha e jote? Dëgjon moj zarbë? U bëre dhe ti, pa dhëmb në gojë! Rrudhë – rrudhë, grua e qelbur. Dhe e kishte sharë e ofenduar, e kishte bërë mut”.

 - “Po mirë ia ka bërë, pse ç’deshi ajo. Të gjithë ne kemi thënë po, s’deshte ajo, gjoja e ndershme, ajo? Përse, nuk deshe të bashkëpunonte?”

- “Jo, jo prit, nuk është aty puna”.

“Dhe Lilo i kishte thënë që të paraqitej të nesërmen, por nga ç’kishte vënë re, kishte pasur një parandjenjë të keqe, sikur ajo nuk do të vinte. E kishte kuptuar nga ajo akullsia e saj, nga ai qëndrimi i heshtur dhe krenar, deri në mendjemadhësi. Këtë ma tha mua, Lilua, në hetuesi, në Tiranë, kur e mora në pyetje, se shkova unë atje, më thirrën që të bisedoja me të, të nxirrja ndonjë gjë prej tij. Të nesërmen, tek vendi i takimit, ajo nuk kishte ardhur. Kjo e kishte xhindosur Lilon. Xhemilja të mos vinte. ‘Të mos më bindet mua, të mos më pyesë fare? Ka guxim ajo të tallë bythën me mua? Të mos trembet nga mua, unë që fus në shishe të gjithë Tepelenën, një palo plakë të më sfidojë, të më bëjë për hiç?’ – kishte thënë Lilua. E drejt e te shtëpia e saj. Kishte trokitur në derë. Gjë që nuk duhej ta bënte kurrë, se komshinjtë mund të shikojnë e mund të thonë se ç’do Lilua tek Xhemilja. E Xhemilja e kishte lënë jashtë dhe nuk ia kishte hapur derën. Pastaj kur kishte trokitur prapë, kishte dalë Abazi e i kishte thënë se Xhemilja është e sëmurë e nuk mund të dalë. Xhemilja të sillej kështu me Lilon? Xhindosje! Pastaj Lilo në mbrëmje kishte shkuar përsëri tek shtëpia e Xhemiles, por ajo prapë nuk i kishte dalë. Nuk i kishte ardhur kurrë mavrisë mëngjesi dhe i kishte dalë para, rrugës për në shkollë, kur ajo shkonte dhe e kishte poshtëruar me fjalë. E kishte shikuar vëngër, e kishte sharë. ‘Ti, ti të mos më bindesh, ti të mos më dëgjosh mua? Ty, moj qelbësirë partia të kërkon një shërbim, e ti nuk pranon? Ti nuk do të bashkëpunosh, ty që të ka vënë në atë vend pune, që të ishte për mua nuk do të rrije as edhe një minutë, por ke vite e vite e nuk e di si të lënë aty? Ti, të nxjerrësh shqelma e të të rritet mendja. Po unë do të propozoj të të heqin, të të qërojnë, të të flakin prej aty ku ti punon. U bë bytha e jote, të mos më dalësh as tek dera!’. Dhe kishte ikur si i marrë”.

Xhemilja e zgjuar nuk kishte hapur gojën. Aty nga ora dy e mesditës, një telefon kishte rënë nga Ministria e Brendshme dhe e kishin thirrur Lilon. Lilo, o trim kapedan, a ke mundësi të vish një çikë sot në Tiranë se kemi një punë urgjente; do të shkosh me shërbim në Elbasan?

Lilo pa një e pa dy ishte nisur me gazin e degës së Punëve të Brendshme. Aty, pastaj e s’u kthye më. La bythët e hëngri burg. Është brenda tani. Atje e kishin mbajtur dy ditë, deri sa kishte ardhur edhe Xhemilja dhe kishin organizuar një ballafaqim. Ajo e kishte sfiduar haptazi, mu në sy të disa kuadrove të lartë”.

- “Xhemilja? Po çne në Tiranë, pse e kanë thirrur atë në Tiranë? Është ankuar?”.

- “Po jo mo Kaso. Kjo është më e bukura që nuk e dinte askush, as ti, as Lilo. E dinim vetëm unë dhe kryetari i degës, shoku Hulusi Xhango. Xhemilja ishte shefe e përpunimit të informacionit operativ. Ajo mbante lidhjet me Tiranën. Ajo analizonte çdo natë informacionet. Asaj i shkonin së pari të freskëta dhe Xhemilja vendoste se çfarë të bëhej me njerëzit në rastet kur duheshin rekrutuar, cilët duheshin skeduar, kush ishte bërë për t’u arrestuar e të tjera si këto, sepse Tirana pyeste Tepelenën, duke pyetur Xhemilen. Xhemilja ishte pika e kontaktit me vetë Ministrin e Brendshëm, ajo ishte njëshi në Tepelenë; ishte normale që ai të mos e dinte, por Lilo ka diskretituar veten, ka zbuluar mënyrën e tij të punës, me ç’ka bërë, ka treguar se ai nuk e pyet Tiranën më parë për personat që duhen rekrutuar; kjo tregoi se ai pa pyetur kënd, pa e njoftuar ministrinë, ka dashur të rekrutonte Xhemilen. E Xhemilja ishte ndjerë e rëndësishme, e fyer në rëndësinë e saj, i ishte dukur se tamam kishte në dorë një tigër si Lilua dhe e zbuste ajo pastaj. E t’i kishte kërcyer një xhind brenda saj, e të ishte tërbuar ajo. Ai të më fyejë, të më thërrasë e të më marrë zvarrë? Ai të më kërcënojë? Po u çmend ai? Po kështu sillet ai edhe më të tjerët që rekruton dhe në informacionet që jep shkruan një gjë, ndërsa në realitet vepron ndryshe? Po kështu loz ai me çështjet sekrete operative, me informatorët? Këtë gjuhë e këtë stil përdor ai? Po ai duhet futur në burg, ai masakra, ai dëmton interesin e partisë e të kauzës! Dhe kishte çuar haber në Tiranë, me letër sekret, të shifruar. Tirana e ka parë si rast me precedencë. Nuk mund të kalohej lehtë ky veprim. Ka menduar se, nëse ai sillet kështu, e dëmton rëndë punën e partisë. Se ai shkel rregullat e rekrutimit, se ai nuk pyet Tiranën dhe vepron si bej në çifligun e vet, ndërkohë që këto janë punët më delikate! Po ç’janë njerëzit për të, pronë e tija, që të zgjedhë kë të dojë ai? T’i vërë syrin kujt të dojë dhe pa u konsultuar me ata që duhet të konsultohet, del e bën si i marri rrugëve? Ka lënë nam, e kanë marrë vesh shumë veta. Ja, iu desh tani Xhemiles të lërë Tepelenën e të degdiset diku tjetër. Pse, për budallallëkun e tij. U dekonspirua puna. Xhemilja nuk mund të rrinte më në Tepelenë. Ai, nga inati, atje në burg edhe mund ta flasë më dikë mund t’i tregojë se kush ishte Xhemilja e çfarë bënte. Dhe fjala ka këmbë. Xhemilja nuk mund të rrinte më në Tepelenë. U bë çështje, hajde e mbylle po deshe. Apo nuk ishte e zonja ajo! Nuk kishe ç’të shikoje në të, po ç’të lexuar që i bënte mendjeve të njerëzve ajo, po ç’analiza që bënte? Ç’informacione zotëronte. Tirana ishte shumë e kënaqur me të. Po ky budalla e ka marrë si punë të tijën, si inat të tijin, o do ta fuste në dorë o do të vdiste. Ajo ishte nën/kolonele me gradë, ndërsa ky vetëm toger. Gradat nuk janë hequr kurrë në Sigurim, në ushtri po. Në Sigurim janë ruajtur e forcuar e që ç’ke me atë punë. Lilua kishte natyrë të egër, rebele, prandaj humbi aq kohë e nuk eci fare, nuk i ngjiti shkallët e karrierës. Hapej, donte të tregohej trim e i fortë. Ajo e kishte studiuar mirë, e kishte në dorë, dhe kishte propozuar disa herë ta largonin prej këtu. Kush në Tepelenë nuk e dinte ç’punë bënte Lilua? Ndërsa për Xhemilen, askush nuk dinte gjë. Ajo ishte një tigër e kaluar tigrit, vepronte në heshtjen më të madhe. Na e dogji budallai më të mirën e kuadrove.

Lilo ka kujtuar se ajo nuk kishte dashur të binte në dorën e tij, e këtë sjellje nuk ia kishte punuar askush, se kush kishte bythë të bënte si bëri ajo, t’i thoshte jo Lilos, kur ai e kishte ndarë mendjen. Por ajo kishte vite që ishte e jona, me urdhër të vetë Ministrit të Brendshëm, ajo kishte gradën më të lartë këtu. Ishte e tundur, e zgjuar, piçkëdhie ajo. Xhemilja, kur ka dëgjuar proçkat e Lilos, është tërbuar: po ai nuk ka pyetur lart? Po jo vetëm kaq. Seç është ngjallur një djall në të, femër hesapi. Ma ka thënë vetë, kishte ndjerë një neveri për atë budalla; shumë gra të zgjuara ndjejnë neveri për burrat e tyre budallenj, pikërisht atëherë ku ata duan të tregohen të fortë e të dhunshëm. Gratë, pastaj të bëjnë varrin me zgjuarsinë, por po patën edhe pushtetin, si Xhemilja, hapu gropë më mirë. Pastaj inati dhe hakmarrja i është shtuar për ato fjalët që i ka thënë ai, zarbë, kurvë, plakë e shëmtuar, etj, Xhemilja e kishte kuptuar se sa vlente ajo për Lilon. Ia mbante mend të sharat e fyerjet që i kishte bërë tek shtëpia e saj si dhe të nesërmen, kur kishte vajtur ta shante e ta kërcënonte, rrugës për në shkollë. Xhemilja vlente aq shumë për partinë, kurse për të ishte vetëm një kuckë që duhet të spiunonte. E të tërbuar që kishte marrë ajo dhe i bëri belanë budallait. Ajo ishte njëshi këtu në Tepelenë, e ai nuk e dinte. Mirë, ta dinte nuk ishte e lehtë, se është sekret helbete, atë nuk e dije as ti, askush. Po kur vendos për dikë ta bësh tëndin, ka rregulla, jo badihava. Do ti, të shkrepet, o burra, se dua unë. Kurse ajo kishte gjithçka në dorë këtu. Të gjithë ç’ka bënte Lilo me informatorët kalonte te ajo, i përpunonte e i përcillte në Ministrinë e Punëve të Brendshme pa ditur gjë ai. E Lilo ka shkuar t’i thotë asaj. Ai ka vepruar në kokë të vet. Lilo ka shkuar te ajo si trim, si kaçak, e kjo partisë nuk i pëlqen o Kaso, ti këtë e di mirë. Ajo çoi fjalë deri në Ministri, nga inati por edhe nga frika. Po ta merrte vesh ministria se ajo dinte nga sjelljet e Lilos e nuk informonte, ç’do bëhej me Xhemilen? E i ka thënë pastaj atyre në Tiranë se ky kështu vepron, se kështu dekonspiron aktivitetin, se vë në rrezik shokët e operacionet, etj. E sheh tani, doli e fshehta, unë e di, edhe gjykata e di, edhe ti po e merr vesh tani, edhe ndokush tjetër e mori vesh, e Xhemilja u dogj. E për çfarë, për zellin e atij leshkos, të Lilos. Gaboi aq shumë, komprometoi punën e Partisë. I kishte hipur në kokë që, o ajo do të firmoste, o s’ka. Se askush deri atëherë nuk ia kishte bërë ashtu. Atë ditë, te pallati i takimit u bë zhurmë, dikush mund të dëgjonte; u soll te shtëpia e saj, e mund ta shihte lagjja. I doli në rrugë: Tepelena një grusht është o byrazer, e po dolën sheshit mënyrat e punës, mbarove! Gjithë këtë e bëri nga inati, jo nga partishmëria. Të mos më pranojë një grua, mendonte ai, një femër kot fare, një rojkë, një tëlëshmene dhe ai nga inati, vu! Si ishte nisur nuk kishte rrugë tjetër, do të trashej puna. Tani ajo doli jashtë përdorimi. U dogj. Po pse kujton ti se rrinte kot ajo mësuese fizkulture? Atje ajo ishte rehat që të kishte kohë të punonte për punët e Sigurimit. Askush nuk i jepte dy lekë vlerë për të. Ja, ky është sukses i madh për ne. Të mos zgjonte vëmendjen, as më të voglin kuriozitet, asnjë hamendësim. Ajo nuk ia fali, humbi edhe detyrën në Tepelenë, edhe mësuesinë. Xhemilja i bëri shumë shpejt hesapet. Ky trap, si është nisur e si do ta bitisë punën, do të më dëmtojë – ka thënë ajo. Për të nuk kishte rrugë tjetër: dy duar për një kokë janë dhe vate në Tiranë. Ta fal kush këtë? Askush! Dhe ajo tha: ky do të më groposë me çmendurinë që e ka zënë, por ia ndreq unë atij, ia bëj unë varrin atij më parë. Xhemilja iku, e humbi Tepelenën, ndërsa Lilo humbi lirinë e familjen. Për çfarë? Për kot. Ja, kjo ishte e gjitha. Ku ta gjejmë ne tani një tjetër Xhemile, një punonjëse si ajo? Duhet kohë, ishte talent fare. E për çfarë? Ai u tregua një idiot, asgjë më shumë, ai është sjellë si armik i Partisë, ja pse e hëngri. Thuaj më mirë se meritonte më shumë se dhjetë vjet”.

Kaso uli kokën, e nuk foli më. Ja tani, në këto vite jetë, mëson se fajet e komunistit janë edhe atëherë kur është më i zellshëm se duhet. Pastaj punët e Sigurimit kanë marrosur jo vetëm ata që kanë rënë në dorën e kësaj arme të lavdishme, por edhe vetë punonjësit. Helbete, punë e vështirë.

- “Po njerëz jemi o Zeno, edhe gabojmë! Edhe ti, edhe unë mund të bënim ndonjë gabim, në fund të fundit, partia duhet ta falte, edhe atij duhet t’ia falë fajin, hë, a nuk është kështu?”.

- “Kaso, mjaft tani, Lilo është armik i partisë. Për inat të vet, pa pyetur njeri, vë çështjen në rrezik. Ishte kuadro me përvojë. E dinte që marrëzira të tilla nuk bëhen. Ishte inati që e yshti. Mos e zër më në gojë, ja për ideal, ma zure prapë në gojë, idiotin, kujt ia mori mendja? !!!”.

Kamerierja solli kafetë e i vuri pranë secilit. Bashkë me nga një gotë ujë.

Kaso mori gotën e ujit me duart që i dridheshin: një drithërime e përshkoi të tërin, a mos e mbrojti Lilon më shumë se duhet, a mos e përmendi si pa vend sot.? A mos gaboi? A thua u tregua i dhembshur me Lilon? Se Zenua të lexonte dobësitë, të maste kureshtjen, të mbante mend fjalët! A thua duhej pasur frikë? A thua Zeno mund të thoshte ndonjë fjalë edhe për interesimin e tij?

Por jo, deri aty nuk duhej pasur frikë, pastaj kishte shumë miq e shokë por .... hë, këtyre punëve nuk i dihet, deri sa të jesh gjallë, ku ka shokë në këto punë?

Mori gazetën e filloi t’i hidhte një sy. Hodhi pak sheqer në filxhanin e kafesë e trazoi dhe piu gllënjkën e parë ...

- “Veç vdekja të shpëton nga këto punë” - tha Kasua me vete.